Хы ШIуцIэ Iушъом нэтыхъуа­ехэр къызикощыкIыжьыгъэхэр 2024-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ илъэси 100 хъущт.

Нэтыхъуаехэр хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэущтыгъэх, адыгэ лъэпкъ 12-у къа­лъытэрэмэ зэу ащыщых. ЗэлъашIэрэ тарихълэжьмэ макIэп ахэм афэгъэхьыгъэу атхыгъэр. Ау щыIэх нэтыхъое чIыгум къыщыхъугъэхэу, ахэр къызэрэкощыжьыгъэхэм пылъ къэбарым дэгъоу щыгъуазэхэр. Ахэр Меркицкэ Ибрахьимрэ Натхъо Къадыррэ.
Джыри заом ыпэкIэ Ибрахьимэ хэбзэухъумэкIо къулыкъухэм ахэтынэу комсомолым ыгъэкIогъагъ. Тэхъутэмыкъое районым ипрокурорэу, дзэ прокуратурэм иследователэу, контрразведкэу «Смершым» иотдел иследователэу Iоф ышIагъ. Ар щэIэфэ ихэгъэгу цIыкIу щы­хъурэ-щышIэрэр зэкIэ ытхыгъ. Пенсием зэкIожьым, материалэу ыугъоигъэм дэлэжьэжьыгъ, тхылъэу «Мой аул Суворово-Черкесский» зыфиIорэр къыдигъэкIыгъ.
А тхылъым тызыхаплъэрэм, нэтыхъуа­ехэр тирайон къызэрэкощыгъагъэхэм фэгъэхьыгъэ къэбар шъыпкъэр нафэ къытфэхъу.
Меркицкэ Ибрахьимэ ытхыщтыгъ: «Зы тхылъ горэм итыгъэ гущыIэхэу сызэджа­гъэхэр сщыгъупшэхэрэп: «ЦIыфым ицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу пэбла­гъэр ыкIи ыгъэлъапIэрэр чIыпIэу къызщы­хъугъэр, апэрэ лъэбэкъухэр зыщидзыгъэхэр ары».
СэркIи сичIыгогъухэмкIи ащ фэдэ чIыпIэу тиIэр тигупсэу Нэтыхъуай.
«…Хыгъэхъунэныкъом, Витязевскэ хытIуалэм атеIэтыкIыгъэ поселкэу Суворово-Черкесскэм, Анапэ ирайонэу совхозэу Лениным ыцIэ зыхьырэм иотделениехэм ащыщ игупчэу щытыгъэм ижъыкIэ зэреджэщтыгъэхэр къуаджэу Хьатрамтыку» — джары тхылъыр къызэрэригъажьэрэр.
Я ХVII-рэ лIэшIэгъум мы чIыгухэр зыIэ илъыгъэр лъэкъоцIэжъэу ХьатрамкIэ заджэщтыгъэхэу, Гъуагъо лIакъор ары. Ахэр нэужым нэтыхъое лъэпкъышхом щыщ хъужьыгъэх. Джары поселкэм апэ ащ фэдэ цIэ зыкIыфаусыгъагъэр — Суворово-Черкесскэ — Хьатрамтыку. Хьатрамыр — цIэ, тыкур — гъэхъунэ. Джырэ нэс ар цIыфмэ къахэнэжьыгъ, гущыIэм пае, бэрэ амылъэгъугъэм еупчIых: «Сыд, Хьатрамтыку ущыIагъа, сыд щыкъэбар?».
Хы Iушъом щыпсэущтыгъэ нэтыхъуаемэ къыныбэ алъэгъугъ, чIыпIэу къыхахыгъэм илъэсишъэрэ кIогъэ Кавказ заор щапэкIэкIыгъ, ащ къыхэкIэу эгорэм бэ дэдэ хъущтыгъэ лъэпкъым зы чылэ цIыкIу ныIэп къыхэкIыжьыгъэр. Ащ ыуж Апэрэ дунэе заор къежьагъ, ащ Октябрьскэ революциер къыкIэлъыкIуагъ. Арэу щыт зэпытыныя, 1922-рэ илъэсым къэбар гушIуагъор ахэм къалъыIэсыгъ, Черкесскэ (Адыгэ) автоном хэкур зэхащагъ, ащ адыгэ лъэпкъым рэхьатныгъэ щигъотыжьыгъ.
… Нэтыхъуаехэр — къуаджэу Суворово-Черкесскэм щыщхэр хэку гупчэм зэрэпэчыжьэхэм яягъэ къякIыщтыгъ. Ащ фэшI 1924-рэ илъэсым Абрэ Ахьмэд, Бек Мыхьамэт, ХьарэтIэ Сейн, Хъущт Шъалихь, Хъунэ Махьмуд, Меркицкэ Амин ыкIи нэмыкIхэр, зэкIэмкIи унэгъо 18, Адыгэ автоном хэкум къэкощыжьынхэу унашъо ашIыгъ. ЯлъэIу Адыгэ хэку гъэцэкIэкIо комитетымрэ краим и Темыр-Кавказ гъэцэкIэкIо комитетрэ арахьылIагъ. ЦIыфмэ ялъэIу къадыра­гъэштагъ ыкIи Тэхъутэмыкъое районым къащаратыгъ, мэзыри дыхэтэу, чIыгу гектар 500. Фаехэр ащ кIожьыгъэх, унагъомэ арыс нэбгырэ пэпчъ чIыгу гектарищ къафыхагъэкIыгъ. ЗэкIэмэ анахь гъэшIэгъоныгъэр мыщ узашъомэ хъущт псы къабзэр зэрэщыбагъэр ары, Хьатрамтыку псымкIэ гумэкIыгъо щыхэтыгъэх.
Лъэпкъым ыцIэ къагъэнэжьыным пае къуаджэм Нэтыхъуай фаусыгъ. Кощыжьыгъагъэмэ ащыщэу Хьагъур Иляс ыгу къэкIыжьы: «Нэтыхъуае а лъэхъаным орыжъ зэкIагъ. Анапэ къикIыжьыгъэхэм ащыщыбэ сымаджэ хъущтыгъ, лIэныгъэр лъэшэу къахэхьэгъагъ. Нэтыхъуае пэмычыжьэу щысыгъэ къутырхэу Калужскэм, Дмитриевскэм ащыпсэухэрэри агъэкощыжьыщтыгъэх, ахэр Волгэ, Урал лъэныкъом ащэщтыгъэх. Унэжъэу бэ къагъэнэгъагъэр, ахэр зэхэтхыжьыщтыгъэх, пхъэу къахэкIыгъэмкIэ тэ унэхэр зыфэтшIыжьыщтыгъ. А лъэхъаным чIыпIакIэм зыхэзыгъэгъуазэхэрэмкIэ сыд фэдэрэ IэпыIэгъуи осэнчъэу щытыгъ».
IэпыIэгъу къафэхъущтыгъэх къуа­джэхэу Щынджые, Тэхъутэмыкъуае ащыщхэр: зыхэм унэм щагъэпсэолъэрэ Iэдэ-уадэхэр къахьыщтыгъ, зыхэм мэкъу къащэщтыгъ, былымхэри къаратыщтыгъ.
ЧIыгу Iахьэу Нэтыхъое къуаджэм пае къатыгъэр генерал-помещикэу Кухаренкэм иунаеу зэгорэм щытыгъ. Хъызмэтыр зэхэтхэу зэдагъэцэкIэным пае мэкъумэщышIэхэр зэгуахьэщтыгъэх. 1926-рэ илъэсым ККОВ-кIэ зэджагъэхэр (мэкъумэщышIэ зэдеIэжь обществэм икомитет) зэхащэгъагъ. Къуаджэм мэкъумэщ техникэр зэригъэгъотыгъагъ. Комитетым апэрэ тхьаматэу фашIыгъа­гъэр Меркицкэ Амин (Ибрахьимэ ят) ары. 1929-рэ илъэсым зэгъунэгъу зэфыщытыкIэ дэгъу Отраднэм щыпсэурэ комсомолхэм адашIыгъагъ.
«Ахэм зэIукIэгъоу адэтшIыхэрэм яфэмэ-бжьымэ сэри къыстехьагъ, комсомолым сыхэхьанэу пытэу тесыубы­тагъ. Сяти сянэжъи къыздырагъэштагъ. Джаущтэу 1926-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ комсомолым сыхэхьагъ. Сэщ фэдэу нэужым псэугъэх Хъунэ Шыхьам, ЛIыбзыу Мурат, Хъущт Махьмуд ыкIи нэмыкIхэр. Ащ къыкIэлъыкIоу комсомол организацие тикъуаджэ щызэхэтщагъ, ащ исекретарэу хъугъэр советскэ партийнэ еджапIэм истудентэу Хъунэ Азэматчэрый. А лъэхъаным ар Москва щеджэщтыгъ, каникулым къуаджэм къэ­кIогъагъ. Ащ игъусэу къыддэлажьэщтыгъэмэ ащыщ Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым истуденткэу щытыгъэ Натхъо Долэтхъан.
Комсомольцэмэ япчъагъэ хахъо­щтыгъ. ЕджапIэм икъызэIухынкIэ упчIэ къэу­цугъ. Хэку комитетымрэ район пащэхэмрэ тилъэIу зятэхьылIэм, къыддырагъэштагъ ыкIи 1926-рэ илъэсым ибжыхьэ еджапIэм ипчъэхэр нэтыхъое кIэлэцIыкIумэ къафызэIуихыгъэх. УрысыбзэмкIэ кIэлэегъа­джэу Циасинская Юлия Станислав ыпхъумрэ адыгабзэмкIэ кIэлэегъаджэу Лъэцэрыкъо Хьамедэрэ ахэм къапэгъо­кIыгъэх.
ЧIыгум дэлэжьэгъэнымкIэ апэрэ товариществэр къуаджэм щызэхащэгъагъ. Колхозэу «Красный май» зыфиIорэм ар лъапсэ фэхъугъагъ. Апэрэ тхьаматэу ащ фашIыгъагъэр лэжьыгъэ бэгъуагъэ ренэу къэзыхьыжьыщтыгъэ Хъущт Шъалихь ары. 1931-рэ илъэсым унэгъо 18-мэ къахэхъуагъ, къуаджэу Суворово-Черкесскэм къыдэнэгъагъэхэри къэкощы­жьыгъэх. Хъызмэтым хахъощтыгъ, тех­никэри зэрагъэгъотыщтыгъ, ар зыгъэIорышIэщтхэри рагъаджэщтыгъэх. 1933-рэ илъэсым апэрэ трактористэу хъугъэр Ацумыжъ Хьаджумар.
Хьаджумарэ щысэ бэмэ афэхъугъ, пшъэшъэжъыехэми а сэнэхьатыр къыхахэу аублэгъагъ, апэрэ трактористхэм ащыщыгъэх Къызыкъ Фатэрэ Емзэгъ Зулэрэ.
Ау щыIэкIэ шIагъоу зэтеуцощтыгъэр заоу фашистмэ къыташIылIэгъагъэм ыукъуагъ.
Хэгъэгу зэошхом иапэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу къуаджхэм ыкIи къутырхэм ащыщыбэ фронтым кIуагъэ. Райкомым зэхэсыгъор зыщырекIокIым ыуж сэри къуаджэм сыкIуагъ, къызэрэчIэкIыгъэмкIэ, партийнэ, комсомольскэ организациехэм ыкIи колхозым иправление мобилизацие Iофхэр зэхищэгъэхагъэх. Сикъоджэгъу нэбгырэ 70-рэ хэгъэгур къагъэгъунэнэу дэкIыгъэх. Миллион пчъагъэу ти Хэгъэгу къэзыгъэ­гъунагъэмэ нэтыхъуаехэри ащыщых…»
Хэутыным фэзыгъэхьазыры­гъэхэр АкIэгъу Разыетрэ Хьахъурэтэ Светланэрэ.