«Лъэныкъо пстэур къыдэтлъытэзэ»

Адыгеим ирайони 7-мэ, къэли 2-мэ ыкIи псэупIэ кой 51-мэ ахахьэхэу чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэ 60 иI. Ахэм яIофшIэн зэрэзэхащэрэм, шIуа­гъэу къыхьырэм, пшъэрылъхэр зэрэпхыращыхэрэм уасэ зэрафашIырэм, мыгъэ анахь дэгъоу къыхахыгъэхэм къатедгъэгущыIэмэ тшIоигъоу зыIудгъэкIагъ Адыгэ Рес­публикэм чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэхэм адыряIэ зэпхыныгъэхэмкIэ и Комитет ипащэу КIэдэкIое Руслъан.
— Илъэс къэс, мэлылъфэгъу мазэм, муниципальнэ образованиехэм япащэхэм чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэ къулыкъухэм Iофэу ашIагъэр Адыгеим и ЛIышъхьэ ыпашъхьэ къыщаIуатэ, къызэфахьысыжьы, тапэкIэ гухэлъхэр агъэ­нафэх. ЩыкIагъэхэр, нахьыбэу анаIэ зытырагъэтын фаехэр къызэрагъэлъагъохэрэм имызакъоу, пшъэрылъхэр игъом ыкIи икъоу пхырызыщыгъэхэри къыхагъэщых.
ЕтIанэ, мы зэпстэур къэралыгъо хэбзэ къулыкъухэм зэхафышъ, Комитетым зэкIэ зэфехьысыжьы. ЧIыпIэ зыгъэ­IорышIэжьыпIэ анахь хъупхъэхэм грантхэр респуб­ликэм ибюджет къыхэхыгъэу аретых.
Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ иуна­шъокIэ ащ пэIухьэрэ ахъщэр 2022-рэ илъэсым сомэ миллиони 10 ашIыгъ. Джы апэ ишъырэм сомэ миллиони 5, ятIонэрэ хъурэм сомэ миллиони 3, ящэнэрэм сомэ миллиони 2 афэкIо. Ахъщэр гумэкIыгъоу яIэхэм ащыщхэм ядэгъэзыжьын пэIуагъахьэ.

— Руслъан, апэрэ чIыпIэхэр зыубытыгъэхэу мыгъэ къыхэжъугъэщыгъэхэм ацIэ къепIуагъэмэ дэгъугъэ.
— Тэхъутэмыкъое районым апэрэ чIыпIэр ыубытыгъ, ащ ыуж республикэм икъэлэ шъхьаIэ къэкIы, Мыекъопэ районыр ящэнэрэ хъугъэ. Къыхэгъэщыгъэн фаер, мыр 2022-рэ илъэсым икIэух зэфэхьысыжьэу зэрэщытыр ары. 2023-мкIэ чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэхэм якъэгъэлъэгъонхэр 2024-рэ илъэсым ичъэпыогъу маз зызэфэтхьысыжьыщтхэр.
Лъэныкъо пэпчъ хэушъхьафыкIыгъэу зэтэгъапшэ. Бизнес цIыкIум ыкIи гурытым районым е къалэм зызэрэщиушъом­бгъурэр, инвестициехэр нахьыбэу къы­хэлъхьагъэ хъунхэм фэшI зэшIуахыхэрэр, бюджетым епхыгъэу Iоф зышIэхэрэм лэжьапкIэу аратырэр, кIэлэцIыкIу Iыгъы­пIэхэм, гурыт еджапIэхэм ячэзыухэм ахэтыр зыфэдизыр, кIэлэцIыкIухэм гъэ­сэныгъэ ягъэгъотыгъэным бюджет ахъщэу пэIуагъахьэрэр зыфэдизыр, гъэсэныгъэ тедзэ ягъэгъотынымкIэ шIагъэ хъугъэхэр, физкультурэмрэ спортымрэ апылъэу муниципальнэ образованием исым ипчъагъэ, ахэр нахьыбэ хъунхэм пай зэшIуахыхэрэр, псэупIэу, унэ щашIыным тегъэпсыхьэгъэ чIыгу Iахьэу атыгъэр зыфэдизыр, хэбзэIахьэу ыкIи мыхэбзэIахьэу чIыпIэ бюджетым къы­хэлъхьагъэ хъугъэр къыдэтэлъытэ.
— ТызэрэщыгъуазэмкIэ, чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэхэр нэ­мыкI зэнэкъокъуи хэлажьэхи, ахъщэ IэпыIэгъу республикэм аритыгъ.
— Ары. Федеральнэ проектэу «Развитие инициативного бюджетирования в субъектах РФ» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу, къоджэ ыкIи къэлэ псэупIэ койхэм яобщественнэ инфрастурктурэ зегъэушъомбгъугъэнымкIэ кIэщакIо зыфэхъугъэхэм япроектхэр къагъэхьазырхэшъ, ахэр зэтэгъапшэх. 2024-рэ илъэсым чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэ 25-рэ къыхэлэжьагъ, проект 30 пстэумкIи ахэм къатыгъ. АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат иунашъокIэ зэкIэ проектхэр пхырыкIыхи, ахъщэ IэпыIэгъоу сомэ миллион 50-рэ мин 531-м ехъурэ афэкIуагъ.
Джащ фэдэу къыхэзгъэщымэ сшIоигъу, чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыным и Мафэ ипэгъокIэу мыхэм яадминистрациехэм ащылажьэхэрэм ащыщхэр щытхъуцIэхэмкIэ къыхагъэщыгъэх. ГущыIэм пае, «УФ-м ичIыпIэ зыгъэIоры­шIэжьын изаслуженнэ IофышI» зыфи­Iорэр къафагъэшъо­шагъ Теуцожь район администрацием культурэмкIэ и Гъэ­IорышIапIэ ипащэу Теуцожь Марыетрэ Кощхьэблэ район администрацием зыкъэухъумэжьынымкIэ ыкIи ошIэ-­дэмышIэ IофхэмкIэ иотдел ипащэу Николай Зверевымрэ. «АР-м изаслуженнэ муниципальнэ къулыкъушI» зыфиIорэ цIэмкIэ къыхагъэщыгъэх Джэ­джэ район администрацием иIофышIэу Елена Василенкэр, Красногвардейскэ район администрацием ибухгалтер шъхьа­Iэу Елена Любенкэр, мы администрацие дэдэм испециалистэу Галина Голдобинар, Тэхъутэмыкъое район администрацием зыкъэухъумэжьынымкIэ ыкIи ошIэ-дэмышIэ IофхэмкIэ иотдел ипащэу Гусэрыкъо Пщымафэ, Шэуджэн район администрацием иотдел ипащэу Рима Стрикачевар.
ТиIофшIэгъоу щытхъуцIэхэмкIэ къыхагъэщыгъэхэм зэкIэми тафэгушIо, псауныгъэ пытэрэ щыIэкIэшIурэ яIэнэу тафэлъаIо.

Тэхъутэмыкъое районыр къахэщыгъ

Муниципальнэ образованиехэм апэ ишъыгъэу Комитетым ипащэ зыцIэ къыриIуагъэм чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыным и Мафэ ипэгъокIэу тыщыIагъ. Непэ хэхъоныгъэу яIэхэм, лъэныкъоу адрэхэм апэ зэришъыгъэхэм, тапэкIэ ягухэлъхэм къатедгъэгущыIагъ ащ иадминистрацие ипащэу Шъэо Аскэр.

— Мыгъэ апэрэ чIыпIэр къызэрэтхьыгъэр 2022-рэ илъэсым тиIэгъэ къэгъэлъэ­гъонхэр ары. Ахэр гъэрекIо зэфахьысыжьыгъэх. 2023-м тшIагъэмкIэ чIыпIэу тызнэсыщтыр тызыхэт илъэсым ыкIэм къэлъэгъощт ныIэп. Арышъ, джы зигугъу къэсшIыщтхэр 2022-м пчъагъэу тиIагъэхэр ары.
Лъэныкъоу зэрагъэпшагъэ пэпчъ шъхьа­фэу игугъу пшIымэ, тикъэгъэлъэгъонхэмкIэ апэ тызэришъыгъи, яхэнэрэ е яенэрэ тызщыхъугъи ахэт. Ау нахьыбэрэмкIэ апэрэ чIыпIэхэр къызэрэтхьыгъэхэм ишIуагъэкIэ зэхэубытагъэу зызэфахьысыжьым текIоныгъэр къыдэтхыгъ. ГущыIэм пае, кIэлэцIыкIоу гъэсэныгъэ тедзэ зэзыгъэгъотыхэрэм япчъагъэкIэ апэ тыхъугъ. Тэхъутэмыкъое районым илъэси 5 — 18 зыныбжьэу исым ипроцент 88-мэ 2022-рэ илъэсым гъэсэныгъэ тедзэ зэрагъэгъотыгъ. ГъэрекIо а пчъагъэр 90-м нэдгъэсышъугъ, мыгъэ джыри процентитфыкIэ нахьыбэ хъуным, къэ­кIорэ илъэсым зэкIэ а ныбжьым къыхиубытэхэрэр хэщагъэ хъунхэм тыкъе­кIолIэным ыуж тит. Джащ фэдэу физкультурэм е спортым пылъхэм япчъагъэ­кIэ апэ тишъыгъ. Илъэсэу зигугъу тшIырэм районым исым ипроцент 53,4-р ахэм апыщэгъагъ, 2023-м процент 54,2-м нэсыгъ, мыгъэ 56,4-м тыкъы­фэкIонэу тэгугъэ.

Лъэпкъ проект зэфэшъхьафэу УФ-м и Президентэу Владимир Путиныр кIэщакIо зыфэхъугъэхэм, къэралыгъо программэхэм къадыхэлъытагъэу культурэм, спортым, гъэсэныгъэм япхыгъэ учреждениеу гъэцэкIэжьыгъэ хъугъэхэм, кIэу тшIыгъэхэм яшIуагъэкIэ ащ фэдэ къэгъэ­лъэгъонхэм такъыфэкIуагъ.
Джащ фэдэу хэбзэIахьэу ыкIи мыхэбзэIахьэу бюджетым къыхэлъхьагъэ хъугъэхэмкIэ, кIэлэегъаджэхэм, кIэлэпIухэм, культурэм епхыгъэ учреждениехэм Iоф ащызышIэхэрэм ямэзэ лэжьапкIэ зыфэдизымкIэ, унэ щагъэуцуным тегъэпсыхьэгъэ чIыгу Iахьэу районым щатыгъэм ипчъагъэкIэ, инвестициеу мылъку шъхьа­Iэм къыхэхъуагъэмкIэ ятIонэрэ, ящэнэрэ чIыпIэхэр тыубытыгъэх.
— Аскэр, илъэситIукIэ узэкIэIэ­бэжьмэ гурыт еджапIэхэр зэримыкъухэрэр гумэкIыгъо шъхьаIэу шъуиIагъэхэм ащыщ.

— Ары, чIыпIэ мини 5 фэдиз тыщыкIэщтыгъ. Ау ащ зэхъокIыныгъэшIухэр фэхъугъэх. Лъэпкъ проектэу «Гъэсэныгъэм» ишIуагъэкIэ илъэситIум еджэпIищ районым щытшIыгъ. Къуаджэу Бжыхьэкъо­ежъым щыдгъэуцугъэр мы илъэсэу къи­хьагъэм къызэIутхыгъ. ПстэумкIи сомэ миллион 410-рэ ащ пэIухьагъ. Ащ ишIын зытэгъэнафэм нэбгырэ 250-м ателъытэгъагъ, ау еджэпIэ чIыпIэхэмкIэ щыкIагъэ­хэр нахь макIэ хъунхэм фэшI охътэ кIэкIым проектыр кIэтшIыкIыжьи нэбгырэ 450-рэ щеджэшъуным фытегъэпсыхьагъэу тшIыгъэ. Поселку Яблоновскэм щедгъэжьэгъэгъэ еджапIэу нэбгырэ 1100-мэ ателъытагъэри мыгъэ тыухыгъ. Джыри зы еджапIэ мы псэупIэм щытэшIы. Ари адрэм фэдиз. ПстэумкIи сомэ миллиардрэ миллион 447-рэ ащ пэIухьащт. Процент 24-рэ фэдиз IофшIэнхэм ахагъэ­кIыгъах. Къуаджэу АдыгеякIэми нэбгырэ 1100-мэ ателъытэгъэ еджапIэм ишIын щедгъэжьагъ, Iоныгъо мазэр къэмысызэ тыухынышъ, илъэсыкIэ еджэгъум къызэIутхын гухэлъ тиI.
— Къэлэ гъэпсыкIэ зиIэ поселку Инэм щежъугъэжьэгъэ IэзэпIакIэр бэрэ цIыфхэр зэжэгъэхэ псэуалъ пIоми хъущт…
— Ащ цIыфхэм медицинэм IэпыIэгъур нахь къызIэкIэгъэхьэгъошIу зэрафишIыщтым Iо хэлъэп. Непэ агъэфедэрэр жъы дэдэ хъугъэ. Квадрат метрэ 5135-рэ хъурэ поликлиникакIэр лъэхъаным диштэу зэтегъэпсыхьэгъэщт, зы сменэм нэбгырэ 450-мэ IэпыIэгъу щагъотын алъэкIыщт. Учреждением къыпэIулъ чIыпIэр гъэрекIо зэтедгъэпсыхьагъ, къэтшIыхьагъ, лъэсрыкIо гъогу екIуалIэу тшIыгъэ, автомобиль уцупIэхэр къыдэтлъытагъэх. Медицинэ псэолъакIэр мы илъэсым къызэIутхын гухэлъ тиI.
— Тэхъутэмыкъое районым исыр зэкIэ физкультурэм е спортым апылъынхэм шъукъы­фэкIоным ыуж шъуит. Ащ джыри спорт псэолъакIэхэр ищыкIагъэх.
— Федеральнэ проектэу «Спортыр — щыIэныгъэм ишапхъ» зыфиIорэм ишIуа­гъэкIэ сомэ миллион 82,3-рэ субсидиеу къытатыгъ. Ар поселкэу Яблоновскэм щытшIыщт спорткомплексым пэIухьащт. Зэзэгъыныгъэм тыкIэтхэгъах, чIыпIэм игъэхьазырын подрядчикыр фежьагъ.
Ащ нэмыкIэу лъэпкъ проектэу «Демографием» ипхырыщын пае аштэгъэ федеральнэ проектэу «Бизнес спринт (Я выбираю спорт)» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу «умные спортплощадки» зыфаIохэрэм ягъэпсын пае субсидиеу сомэ миллион 87,5-м ехъу къытатыгъ. Гурыт еджапIэу N 3-м ащ фэдэ площадкэ щыдгъэуцунэу зэзэгъыныгъэм тыкIэтхагъ. Ащ сомэ миллион 21,9-м ехъу тефэщт.
— НэмыкI лъэныкъохэмкIи шIагъэу шъуиIэр макIэп.
— ГущыIэм пае, къуаджэу Нэтыхъуае творчествэхэмкIэ лъэпкъ Гупчэр зычIэтыщт унэм ишIын щедгъэжьагъ. Сомэ миллион 79,3-рэ пстэумкIи пэIухьащт. Джащ фэдэу къуаджэу Пэнэхэс культу­рэм и Унэу дэтыр тэгъэкIэжьы. IофшIэнхэм япроцент 60-р хэгъэкIыгъэ хъугъэ, Iоныгъо мазэм нэс къаухынэу тэгугъэ. Сомэ миллион 14,8-м ехъу ащ тефэщт.
Мыхэм анэмыкIэу «Iэрыфэгъу къэлэ щыIакIэ гъэпсыгъэныр» зыфиIорэ проектым къыдыхэлъытагъэу 2023-рэ илъэсым фэтэрыбэу зэхэт унэхэм ящагухэм, общественнэ чIыпIэхэм язэтегъэпсыхьан сомэ миллион 42-рэ пэIудгъэхьагъ. АщкIэ поселкэхэу Инэмрэ Яблоновскэмрэ, Тэхъутэмыкъое ыкIи Козэт псэупIэ кой­хэм ящагухэу 6 ыкIи общественнэ чIыпIи 2 дгъэкIэжьыгъ. Мы илъэсыми типоселкэшхохэм общественнэ чIыпIи 3 ыкIи щагуи 2 ащызэтедгъэпсыхьащт. Сомэ миллион 23-рэ ахэм атефэщт.
«Псы къабз» зыфиIорэ лъэпкъ проектым къыдыхэлъытагъэу 2023-рэ илъэсым артезианскэ псыкъычIэщыпIэхэм яшIын лъыдгъэкIотагъ. ЗэкIэмкIи сомэ миллиони 141-рэ фэдиз ащ пэIухьагъ, къычIэщыпIи 8 дгъэкIэжьыгъ. Ахэм ащыщэу 5-р къуаджэу Козэт, 3-р къуаджэу Тэхъутэмыкъуае адэтых. Мы илъэсым поселкэу Отраднэмрэ къуаджэу Нэтыхъуаерэ псыугъоипIэхэр ащытэшIых.
«Шынэгъончъэ ыкIи шэпхъэшIухэм адиштэрэ гъогухэр» зыфиIорэ лъэпкъ проектым ишIуагъэкIэ поселкэу Яблонов­скэм гъогу километри 3,5-рэ щыдгъэ­кIэжьыгъ. Ащ зэкIэмкIи сомэ миллион 222-м ехъу тефагъ. Мыщ дэжьым къыщыхэзгъэщымэ сшIоигъор мы поселкэм игъогухэм асфальтэу ателъыр дгъэкIэжьыгъэ закъоу зэрэщымытыр ары. Яблоновскэм щыпсэухэрэм псыр бэрэ къакIэхьэ. ПсэупIэр зытет чIыгум игъэпсыкI зиягъэ къакIорэр. ЕтIани, къещхэу е къесымэ псыр зыдэкIон щыIэп. Ащ фэшI а щыкIагъэхэр дэгъэзыжьыгъэнхэм фытегъэ­псыхьэгъэ шIыкIэ зэфэшъхьафэу лъэхъа­ным къыздихьыгъэхэр дгъэфедэхэзэ гъогухэр тэгъэкIэжьых. Мары мы илъэсыми Iоныгъом и 1-м нэс километри 2,6-рэ тшIыжьыщт. ПстэумкIи сомэ миллион 284-рэ ащ пэIухьащт.
— Аскэр, районым лъэшэу зызэриушъомбгъурэм, унакIэхэр, социальнэ псэолъакIэхэр, щэпIэ зэхэтышхохэр бэу къызэрэщызэ­Iушъухыхэрэм къыхэкIэу гъэстыныпхъэ шхъуантIэр, электро­энергиер къэзытырэ псэуалъэхэм акIуачIэ имыкъужь хъу­гъагъ.
— Ары. Ащ идэгъэзыжьын аужырэ илъэсхэм республикэри муниципальнэ образованиери лъэшэу ыуж итых, хэхъо­ныгъэхэри тиIэх. ГущыIэм пае, гъэстыныпхъэ шхъуантIэр зэбгырызытIупщырэ псэуалъэхэм яшIынкIэ Iофышхо шIагъэ хъугъэ. Мары мы илъэсым псэупIэхэр зэзыпхырэ газрыкIуапIэу километрэ 50 хъурэм ишIын аухыщт. Къуаджэхэу Щынджые, Нэтыхъуае, къутырхэу Красноармейскэр, Новомогилевскэр, Старомогилевскэр зэзыпхыхэу ашIырэм гъэстыныпхъэ шхъуантIэр зыIэкIэмыхьэрэ псэупIищ­мэ алъыIэсын амал къытыщт. Къутырэу Новый садымрэ поселкэу Яблоновскэмрэ зэзыпхыхэрэ газрыкIуапIэхэм нахьыбэу ар къарыхьаным фэIорышIэщт.
Бжыхьэ-кIымэфэ уахътэм гъэстыныпхъэ шхъуантIэм ыкIуачIэ нахь ин хъуным пае «Межрегионгазым» иинвестиционнэ программэ къыдыхэлъытагъэу къуаджэу Тэхъутэмыкъуае иурамэу Конечнэм чIы­чIэгъымкIэ щагъэу рыкIощтыгъэ кIуа­пIэхэр зэблахъугъэх. Джащ фэдэу къуа­джэу Ко­зэт, поселкэхэу Новэмрэ Инэмрэ ягаз­рыкIуапIэхэм ащыщхэр агъэкIэжьыгъэх.

Тэхъутэмыкъое районым электричествэр къезытырэ комплексым зегъэушъом­бгъугъэным фэшI «Россети Кубань» зыфиIорэ компанием икъутамэу Краснодар краим щыIэм 2023-рэ илъэсым трансформатор 30, ащ пэпчъ мегаватт 11,5-рэ къытэу, районым щигъэуцугъ, электричествэм икIуапIэу километрэ 37,7-рэ щигъэпсыгъ. Инвестиционнэ программэм къыдыхэлъытагъэу, километрэ 24,9-рэ хъурэ линие ашIыгъ.
Къыхэзгъэщымэ сшIоигъор, районым хэхъоныгъэу ышIырэ пстэур лъэпкъ проектхэм, къэралыгъо программэхэм къадыхэлъытагъэу зэшIохыгъэ зэрэхъурэр ары. Ахэм тахэлэжьэнымкIэ республикэр лъэшэу къыддеIэ, гумэкIыгъоу тиIэхэм ащыщыбэхэм ядэгъэзыжьын АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ежь ышъхьэ­кIэ лъэплъэ, ищыкIагъэмэ федеральнэ гупчэм негъэсы, тидепутатэу Къэралыгъо Думэм щыIэхэр, тисенаторхэр къыхегъэ­лажьэх. Арэущтэу къыддемыIэщтыгъэхэмэ муниципальнэ образованием изакъоу зыпари ышIэшъущтыгъагъэп. Арышъ, районым исхэм ацIэкIи, сэ сшъхьэкIи республикэм ипащи, нэмыкIэу къыхэлажьэхэрэми «тхьашъуегъэпсэу» ясIомэ сшIоигъу.
— БлэкIыгъэ 2023-рэ илъэсымкIэ къэгъэлъэгъонхэр зэрагъап­шэхэмэ, Тэхъутэмыкъое рай­оным джыри апэрэ чIыпIэр ыубытынэу шъогугъа?
— СыдигъокIи нахьышIум ущыгугъын, апэ ухъуным уфэбэнэн фае.
— Аскэр, чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыным и Мафэу къэб­лагъэрэмкIэ тышъуфэгушIо, хэхъоныгъэхэр джыри нахьыбэу шъушIынхэу тышъуфэлъаIо.
ХЪУТ Нэфсэт.