Нэбгырэ пэпчъ ежь фыхэхыгъэ щыIэныгъэ гъогу къекIу. Бырсыр Батырбый ищыIэныгъэ гъогу шъурыплъэмэ, ар зэрэгъогу гъэшIэгъо­ныр, зэрэбаир, зэрэмыпсынкIагъор къыжъугурыIон.

Арэу щытми, Батырбый зыгурымыIуагъэрэ, жабзэ къыздимыгъотыгъэрэ, гущыIэ дахэ зэримыIуагъэрэ щыIэп сшIошIы.
Бырсыр Батырбый цIыф гъэ­шIэгъон. Ар узыгъэсэн, узыгъэ­дэIон, шIэныгъэ гъогу бай уте­зыщэн ыкIи къыпфэсакъызэ урызыгъэкIон шIэныгъэлэжь. Сэ сшъхьэкIэ лъэшэу сыфэраз, докторскэ диссертациеу илъэс пчъагъэм сыздэлэжьагъэр къэз­гъэшъыпкъэжьыным сытезы­гъэгушхухьагъэр Батырбый. Бзэ­шIэныгъэмкIэ отделым сырипащэу непэ Iоф зэрэсшIэрэри къызыпкъырыкIыгъэр ары. Ащ сэ сифыщытыкIагъэр дэгъу дэдэу ешIэ Батырбый. Ау гущы­Iэу къысиIуагъэхэм ауж «хьаIу» сIон слъэкIыжьыгъэп, сызэре­лъэ­Iугъэгъэ закъор IофшIэнымкIэ къин чIыпIэ сифэмэ, IэпыIэгъу къысфэхъунэу ары. Тхьауегъэ­псэу, Батырбый, илъэсих хъугъэу отделым сырипащэу Iоф сэшIэ, а уахътэм къыкIоцI зэ нэмыIэми гум сыринагъэп.
Батырбый непи къызэкIакIо имыIэу лъэпкъым фэлажьэ. Ар институтым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаI. Мощ фэдиз IэнэтIэшхохэр зеIыгъхэм сыдигъокIи зыкIэхъопсыщтыгъэ ушэтын Iофым непэ шъхьафитэу дэлажьэ ыкIи бзэшIэныгъэмкIэ ушэтын лъэпсэ куу зиIэ IофшIэгъэ дэгъухэр етхых, еджапIэхэм зэращеджэщтхэ программэхэри тхылъхэри зэхегъэуцох. Тыр­куеми пчъагъэрэ щыIагъ. Ащ щыпсэурэ адыгэхэм заIуегъакIэ, бзэм изэгъэшIэн иIофыгъохэм атегущыIэх. Стамбул Бырсыр Батырбый иаужырэ IофшIэгъэшхо лъэтегъэуцо щыфашIыгъ.
Сэри непэ а IофшIагъэм сы­къытегущыIэмэ сшIоигъу. Ар кавказыбзэхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэ IофшIагъэу «Убых-адыгэ-­урыс гущыIалъэр» ары. Джы зэрымыгущыIэжьхэрэ тхыбзэ зимыIэ убыхыбзэм игущыIалъэ уугъоижьыныр, псэ къыпыбгъэ­кIэжьыныр Iофыгъо псынкIэп.
«Убых-адыгэ-урыс гущыIа­лъэр» кавказыбзэхэм адэла­жьэхэрэмкIэ ыкIи убыхыбзэр зышIогъэшIэгъонхэмкIэ осэшхо зиIэ IофшIагъ. Ащ лъэшэу ишIуа­гъэ къэкIощт иберие-кавказ бзэ унагъом, абхъаз-адыгэ бзэ ку­пым зэгъэпшэн е тарихъ ушэтынхэр рашIылIэнхэмкIэ.
ГущыIалъэр Iахьищэу зэхэт: гущыIапэр, гущыIэхэр къызыщытыгъэр ыкIи убыхыбзэм играмматикэкIэ очерк кIэкI.

ГущыIапэм убыхыбзэм изэгъэшIэн итарихъ кIэкI къыщытыгъ. Ащ къызэригъэнафэрэмкIэ, убыхыбзэр иберие-кавказыбзэхэм ахэхьэрэ абхъаз-­адыгэ бзэ купым щыщ. Ежь убыххэр лъэпкъыцIэу зэрэзэ­джэжьыщтыгъэхэр туахъы, абзэ — туахъыбз. Адыгэхэр ыкIи нэмыкI лъэпкъхэр зэряджэхэрэр убых, Убых хэгъэгум (Убыхия) щыпсэущтыгъэх. Тарихъым къы­зэригъэлъагъорэмкIэ, 1864-рэ илъэсым нэс убыххэр псыхъохэу Шахе ыкIи Хоста азыфагу къы­диубытэрэ чIыпIэм щыпсэущтыгъэх. ШIэныгъэлэжьхэр зэ­ре­нэгуехэрэмкIэ, а чIыпIэр нахь иныгъ. Къутырэу Хамышки (Хъы­мыщкIэй — ред.) (къызтекIыгъэр убых лъэпкъыцIэу Хамыш) дэжь щыт къушъхьэ цакIэм хэупкIыгъэ тамыгъэхэр убых лъэпкъхэм зэряехэм ишы­хьат. Ащ нэмыкIэу джыри къыхагъэщы псыхъоу Къурджыпс инэпкъхэм убых чылагъохэу ХьакIэмзыерэ Бэрсэйхьаблэрэ зэращыпсэущтыгъэхэр. Зэрэ­хъурэмкIэ, убыххэр шапсыгъэ­хэмрэ абхъазхэмрэ азыфагу исыгъэх. Бгъу зырызым апэблагъэхэм ялъэпкъыбзэ годзагъэу шапсыгъабзэри абхъазыбзэри агъэфедэщтыгъэ.
2012-рэ илъэсым Тыркуем ит чылэу Хьаджосмэн (убыхыбзэкIэ — ЛэкIуащэ) щыпсэурэ КIыу Озджан Кемачрэ ащ ишъхьэгъу­сэу Шъхъаплъ Сэвинчрэ къа­Iозэ убых гущыIэу Бырсырхэм ­адыгэ хьарыфхэмкIэ къатхыгъэхэр гущыIалъэми дэхьагъэх, пэублэ гущыIэми къыщытыгъэх.
«Убых-адыгэ-урыс гущыIа­лъэр» — убых гущыIэхэр адыга­бзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ зэ­дзэкIыгъэхэу къызыщыгъэлъэгъогъэ апэрэ IофшIагъ ыкIи ар тиотдел иIофышIэ зэритхыгъэм лъэшэу сегъэгушхо. «Бзэр —лъэпкъым ыпс» аIо. Убых лъэп­къэу ахэткIухьажьыгъэм, тхы­бзэ зимыIагъэм гущыIалъэ фэуугъои­жьынышъ, хьарыфылъэ пыплъхьажьынышъ, ащ грамматикэ кIэкI ибгъэгъусэжьыныр Iофы-
гъо къин дэдэу сэ сэлъытэ. Ар Бырсыр Батырбый зэшIуихыгъ.
ГущыIалъэм материалэу дэ­хьагъэр зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьхэу П. Услар, Ю. Месарош, А. Дирр, Ж. Дюмезиль, Г. Фогт, М. Къомафэм яIофшIагъэхэм къахэхыгъэх. ЕгъэжьапIэ фэхъу­гъэр Ж. Дюмезиль иэлектроннэ тхыгъэхэу француз шIэныгъэлэжьэу Даниель Трук Париж къыригъэхьыкIыгъэхэр ары. Тби­лиси 1981-рэ илъэсым Дунэе лингвистическэ конференциеу щыIагъэм Бырсырхэр мы текстхэм ыкIи макъэ зышъырэ убых бзэ бзыпхъэм нэIуасэ ащыфэ­хъугъэх. А уахътэм къыщыублагъэу шIэныгъэлэжьхэр гущыIа­лъэм изэхэгъэуцон, убыхыбзэм изыкъегъэIэтыжьын мыпшъыжьхэу дэлэжьагъэх ыкIи къыда­гъэкIыгъ.
ГущыIалъэм иятIонэрэ Iахь убых гущыIэ мин 12-м ехъу къыдэхьагъ. Ахэр, ыпшъэкIэ къы­зэрэтIуагъэу, адыгабзэкIи урысыбзэкIи къэтыгъэх. Гущы­Iэмэ акIыгъух фразеологизмэхэр, гущыIэзэгъусэхэр, гущы­Iэжъхэр, гущыIэ щэрыохэр.
Бырсыр Батырбыйрэ Сафиятрэ зэрэхагъэунэфыкIырэмкIэ, шIэныгъэлэжьыбэмэ яушэтынхэр убыхыбзэм фэгъэхьыгъэх. Зымэ убыхыбзэр адыгабзэм нахь пэблагъэу ыкIи убых-­адыгэ бзэ куп къагъэпсэу аIо, зымэ абхъазыбзэм нахь пэблагъэу, абхъаз-абазин бзэ купым хахьэу алъытэ.
Бырсырхэм М. Кишмаховым дырагъаштэзэ къатхы убыххэм ежьхэм яе шъыпкъэу бзэрэ культурэрэ яIагъэу, абхъазхэм, абазинхэм ыкIи адыгэхэм апэ­благъэу. Ащ къыхэкIэу, джынэс агъэфедэгъэ терминэу «абхъаз-­адыгэ бзэ куп» зыфиIорэм ычIыпIэкIэ «абхъаз-адыгэ-убых бзэ куп» Iуагъэмэ нахьышIоу алъытэ.
Ящэнэрэ Iахьым мы бзэм ифонетикэ, иморфологие, исинтаксис, илексикэ янэшанэхэм нэIуасэ уафешIы. Ар убыхыбзэр зэгъэшIэгъэнымкIэ е зэхэфы­гъэнымкIэ IэпыIэгъушIу.
ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, убыхыбзэу кавказыбзэхэм ахэ­кIодыкIыжьыгъагъэм псэ къыпа­гъэкIэжьыгъ Бырсыр зэшъхьэ­гъусэхэу Батырбыйрэ Сафиятрэ. Мы IофшIагъэр кавказ бзэшIэныгъэмкIэ гъэхъэгъэшхоу, мэхьэнэ ин иIэу щыт.
Тхьауегъэпсэу, Батырбый! Илъэс пчъагъэрэ джыри псауныгъэ пытэ уиIэу, уиакъылрэ уибылымрэ зэкъомызхэу, узырэ бзаджэрэ укъаухьэу, цIыфхэр плъытэу, укъалъытэу, узыхахьэ­хэрэм щытхъукIэ уакъыхэкIы­жьэу, угу зынэсырэм пIэ лъыIэ­сыжьэу, уигухэлъышIухэр къыб­дэхъоу бэрэ-бэрэ уижьау тычIэтынэу сыпфэлъаIо!
Анцокъо Сурэт.
Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел ипащ.