ШIэныгъэлэжь цIэрыIоу, кIэлэегъаджэу, къэралыгъо IофышIэу, сэнау­щыгъэ зыхэлъ Iэшъхьэтетэу, шъхьэкIафэ зыфэсшIырэ сикIэлэегъаджэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием, кIэлэегъэджэ ыкIи социальнэ шIэныгъэхэмкIэ Урысыем и Академие яакадемикэу, Урысыем иапшъэрэ еджапIэ изаслуженнэ IофышIэу, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, гъэсэныгъэмкIэ УФ-м иот­лич­никэу Бырсыр Батырбый ыныбжь илъэс 85-рэ хъугъэ.

Шэуджэн районым ит къуа­джэу Хьакурынэхьаблэ мэлылъфэгъум и 6-м, 1939-рэ илъэсым Бырсыр Батырбый къыщыхъугъ. Янэ-ятэхэу Махьмудэрэ Гощэфыжьрэ (Къохъужъмэ япхъу) къуаджэм щалъытэрэ унагъохэм ащыщыгъэх. Ахэр шъыпкъагъэ ахэлъэу хьалэлэу колхозым щы­лажьэщтыгъэх, унэгъо дахэ агъэпсыгъ, къуиплIырэ пхъуитIурэ зэдапIугъ.
Анахьыжъэу джырэ мафэхэм зимэфэкIышхо хагъэунэфыкIырэм Мамхыгъэ гурыт еджапIэр 1956-рэ илъэсым дэгъоу къыухыгъ. 1957-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым чIэхьагъ ыкIи илъэситIо зыще­джагъэм ыуж Тбилиси къэралыгъо университетым кавказыбзэхэмкIэ икъутамэ агъэкIуагъ. Мы университетыр Бырсыр Ба­тырбый диплом плъыжькIэ 1963-рэ илъэсым къеухы. Студентмэ шIэныгъэу зэрагъэгъотыгъэм икуугъэ зыгъэунэфырэ купым Хъурцыем (Грузием —ред.) ШIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэшIэныгъэмкIэ иинститут иаспирантурэ Батырбый еджэныр лъигъэкIуатэмэ хъунэу зэ­рилъытэрэмкIэ тхылъ къыреты. Апшъэрэ еджапIэр къызеу­хым ыуж Бырсырыр Пщыжъхьэблэ гурыт еджапIэм завучэу щэлажьэ, ащ дакIоу аспиранту­рэм чIэхьанэу ушэтынхэм за­фе­гъэхьазыры. 1965-рэ илъэсым щытхъу хэлъэу ушэтынхэм апхырэкIышъ, аспирант мэхъу. Аспирантурэр къызщиухырэ а илъэс дэдэм «Адыгабзэм иглагол зэхэлъхэмкIэ» идиссертацие етхышъ, щытхъу хэлъэу 1969-рэ илъэсым Тбилисси къыщегъэшъыпкъэжьы. 1967-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым адыгабзэмкIэ кIэлэ­егъаджэу Iоф щишIэнэу рагъэ­благъэ. Бэ темышIэу ригъа­джэ­хэрэми Iоф къыдэзышIэхэрэми лъытэныгъэ къызфаригъэшIын ылъэкIыгъ ыкIи доцент цIэр къы­фагъэшъошагъ. Нэужым лъытэныгъэ зыфашIырэ цыхьэшIэгъу лекторэу зэрэщытым пае Германием иапшъэрэ еджапIэ урысыбзэмрэ бзэм итеориерэ аригъэшIэнэу агъакIо.
Илъэсищырэ ащ къэтыгъэу Батырбый Мыекъуапэ, Iоф зыщишIэщтыгъэ институтым, къегъэзэжьы. БзэшIэныгъэм ылъа­псэхэм афэгъэхьыгъэ курсыр аригъэхьыщтыгъ, кIэлэегъаджэми институтым ипащэми алъы­тэщтыгъ. КIэлэегъэджэ IофшIэным дакIоу шIэныгъэ ушэтынхэр ригъэкIокIыщтыгъ. КъэIо­гъэн фае джыри студентызэ ащ Iор­Iуатэм къыхэхыгъэхэр къызэриугъощтыгъэр, ахэр гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ихъарзынэщ хэлъых. Джащ фэдэу адыгабзэм зэхэфыгъэн фэе Iофэу иIэхэм ягъэ­цэкIэн зэпыугъо имыIэу адэла­жьэщтыгъ. Апэрэ ишIэныгъэ IофшIагъэхэр 1967-рэ илъэсым къыхиутынхэу регъажьэх. Ащ къыщыублагъэу непэрэ мафэхэм къанэсэу адыгэ ыкIи кавказ бзэшIэныгъэмкIэ Iофыгъоу къэу­цухэрэм афэгъэхьыгъэ шIэныгъэ IофшIэгъишъэм ехъу тихэгъэгуи IэкIыбыми къащыхиутыгъ. Ахэм ащыщых монографиехэр, егъэ­джэн тхылъхэр, егъэджэнымкIэ IэпыIэгъу тхылъхэр, егъэджэн программэхэр, гущыIалъэхэр, нэмыкIхэр.
Бырсыр Батырбый сыдигъуи ахэлажьэ чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащыкIорэ шIэныгъэ зэфэсхэм, конференциехэм ыкIи лъэхъа­нымкIэ зигъо дэдэ ыкIи мэхьа­нэшхо зиIэ темэхэр къизыIотыкIырэ псалъэхэр къащешIы. Илъэс пчъагъэхэм адэлэжьагъ анахь Iофыгъо хьылъэмэ ащыщэу «Адыгабзэхэм яглаголыпкъ­хэм ягъэпсыкIэрэ ыкIи ятхыдэрэ». КIэухэу иIофшIагъэ фэ­хъу­гъэр монографие шъуашэм итэу 2001-рэ илъэсым Мыекъуа­пэ къыщыдигъэкIыгъ. Ба­тырбый идокторскэ диссертации ары зыфэгъэхьыгъэр: «Адыга­бзэхэм яглаголыпкъхэр: гъэ­псыкIэ-тхыдэ нэшанэхэр». Быр­сырым имо­нографие ушэтыгъэ­хэу Iофыгъуабэ къыщегъэлъагъо — глаголыпкъ къызэрыкIо­хэм якъыхэгъэщын, глаголыпкъ зэхэлъхэм ягъэпсыкIэ. Ахэм акIыIужьэу къэбэртэябзэмрэ нэмыкI кавказыбзэхэмрэ къа­хэхыгъэхэр егъэфедэх. БзэшIэныгъэлэжьым адыгэ гущыIэп­къым инэшанэхэм шIэныгъэлэжь­мэ еплъыкIэу фыряIэр къы­зэ­хефы. Ащ къыхэкIэу шъып­къагъэ зыхэлъ зэфэхьысыжьхэр ышIынхэ ылъэкIыгъ. Глаголыпкъ къызэрыкIоу плъытэмэ хъущтэу 14 къыгъэнэфагъ, гущыIэлъэпсэ шъибл фэдиз ыкIи зэхэлъэу джэщ фэдиз хьазыр хэгъэуцон, лъэпсэ зэпыгъэуцон, лъэпсэ къыкIэIотыкIын ыкIи лексикоморфологие шIыкIэу. Батырбый Тбилиси щырагъэджэгъэ шIэныгъэлэжь, мыщ адыгэ бзэшIэныгъэмкIэ гъэсэгъэшхохэу Арнольд Чикабавэрэ Георгий Рогавэрэ щылажьэщтыгъэх, ахэр ары Быр­сырыр бзэшIэныгъэлэжь сэ­нэ­хьатым фэзгъэхьазыры­гъэхэр.

Бырсыр Батырбый ары ­адыгэ бзэшIэныгъэлэжьхэм апэу юго­слав ыкIи иордан адыгэхэм яжабзэ цIэхэм язэхъокIын нэшанэу щыриIэр къэзытхыхьа­гъэр ыкIи ащ фэгъэхьыгъэ псалъэ иберие-кавказыбзэхэм афэгъэ­хьыгъэ я IX-рэ шIэныгъэ зэха­хьэу 1981-рэ илъэсым къалэу Махачкала щыIагъэм къыщызышIыгъагъэр. Мы илъэс дэдэм югослав адыгэхэм ягущыIакIэ фэгъэхьыгъэ статья етхы ыкIи Тбилисси къыщыдэкIырэ шIэныгъэ журналым къыдегъахьэ.
Бырсырыр Адыгэ Респуб­ликэм гъэсэныгъэмрэ шIэны­гъэмрэкIэ иапэрэ министрагъ. Охътэ кIэкIым министерствэм иIофшIапIэхэмрэ еджапIэхэмрэ зэтыригъэпсыхьагъэх, кIэлэегъэ­джэ дэгъухэм якъэгъэхьазырын зэхищагъ, адыгабзэмрэ литературэмрэ язэгъэшIэн апшъэрэ, гурыт еджапIэхэм защыригъэу­шъомбгъугъ, IэкIыб къэралыгъо­хэми адыгабзэр щызэрагъэ­шIэныр ыгъэпсыгъ. Тилъэпкъэгъухэу IэкIыбым щитэкъухьа­гъэхэм яныдэлъфыбзэ зэрагъэ­шIэнымкIэ амал аригъэгъоты-
ныр фызэшIокIыгъ. Амал зэри­IэкIэ кIэлэегъаджэхэр афигъа­кIощтыгъэх, зэреджэщт тхылъхэр аIэкIигъахьэщтыгъэх. Министрэ IэнатIэм къызытекIыжьым, АКъУ-м адыгэ филологиемрэ культурэмрэкIэ ифакультет идеканэу рагъэблагъэ, а пшъэры­лъыр илъэс 13-м ехъурэ егъэцакIэ. Факультетым зырегъэу­шъомбгъу, программэхэмрэ курсхэмрэ кIэу егъэпсых. 2008-рэ илъэсым АР-м и ЛIышъхьэ иунашъокIэ тиинститут ипащэу агъэнафэ. Шэны зэрэфэхъугъэу, псынкIэу IофшIэныр регъажьэ, коллективымрэ ащ ишIэныгъэ планхэмрэ нэIуасэ зафешIы, институтыр зычIэт унэр зэгъэпэшыжьыгъэным фежьэ.
Бырсыр Батырбый сызэстудент лъэхьаным къыщыублагъэу синэIуас. ШIэныгъэ куу зиIэ, шIу къыбдэхъумэ зышIоигъо цIыф. Ащ гъэхъагъэу иIэхэм осэшIу къыфашIыгъ: ар Пшызэ шъолъыр шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Адыгэ Респуб­ликэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм ищытхъу тамыгъэу «Ха­бзэ. Пшъэрылъ. Намыс» ыкIи «Адыгеим и Щытхъузехь» зы­фи­Iохэрэр, джащ фэдэу «Намыс ыкIи щытхъу» (Абхъазыр), нэмыкIхэри къыфагъэшъошагъэх. Ащ ыцIэ адэхьагъ «Адыгэ (чер­кес) энциклопедием» ыкIи «Кав­каз ицIыф цIэрыIохэр» зыцIэ тхылъым. ЗэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжь, адыгэмэ ятхыдэрэ яIорIуатэрэ хэшIыкI икъу афызиIэ цIыф, къэбар гъэшIэгъо­ныбэ ешIэ, жэбзэ дахэ Iулъ, сурэт­шIыным щыгъуаз, ыныбжь емылъытыгъэу, бжьышIо. Илъэс 85-рэ къызэпичыгъэу шIошъ-
гъэ­хъу­гъуае. Тхьэм псауныгъэ къырет, бэрэ иунагъо ышъхьагъ рерэгъэт. ИгухэлъышIухэр къы­дэ­хъухэу, шIэныгъэмрэ лъэп­къым­­рэ шIуагъэ къафихьэу шъхьэ­­кIафэ зыфэсшIырэ си­кIэлэегъа­джэ илъэсыбэ джыри къыгъэшIэнэу сыфэлъаIо.
Тэу Нуриет.
Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаI.