Шъолъыр шIэныгъэ-практическэ конференциеу «Черкес­ские сады как этнокультурный феномен» зыфиIорэр Адыгэ къэралыгъо университетым щызэхищагъ Джыракъые гурыт еджапIэу N3-м.

Ащ къыдыхэлъытагъэу еджапIэм къыпыщылъ чIыгум зыми фэмыдэ черкес чъыг лъэпкъхэм ащыщ къужъ чъыги 120-рэ щагъэтIысхьагъ.
Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх Шэу­джэн район администрацием, къоджэ псэупIэм ялIыкIохэр, Адыгеим ыкIи Хьабэз районым чъыг къэгъэкIынымкIэ ушэтын Iоф­хэм апылъ шIэныгъэлэжьхэр, къуаджэу Джыракъые инахьыжъхэр.
Джыракъые гурыт еджапIэм ипащэу Пакъэ Мурат конференциер къызэIуихызэ, непэрэ Iоф­тхьабзэм мэхьанэшхо зэрэраты­рэр хигъэунэфыкIыгъ. ЯеджапIэ черкес чъыг лъэпкъхэм ащыщхэр щагъэтIысхьанэу къызэрэхахыгъэр зэрягуапэр ыкIи зэрифэшъуашэу ахэм зэрадэлэжьэщтхэр къыхигъэщыгъ.
— Черкес чъыгхатэхэр — чъыг­хатэхэм якъэгъэкIынкIэ ана­хьыжъхэм ащыщых. Адыгэхэр ячIыгу дахэу, кIэракIэу щытыным сыдигъокIи пылъыгъэх, емызэщыжьхэу ащ Iоф дашIэщтыгъ ыкIи а шэнышIур лIэужхэм зэIэпахызэ къызэтырагъэнагъ. Джы тэ тиеджапIэ ар лъигъэкIотэн амал иIэ зэрэхъугъэм тырэгу­шхо, — къыIуагъ Пакъэ Мурат.

Шэуджэн район администрацием ипащэу Аулъэ Рэщыдэ ыцIэкIэ къэзэрэугъоигъэхэм шIу­фэс къарихыгъ гъэсэныгъэмкIэ ГъэIорышIапIэм ипащэу Къыкъ Алый.
— Чъыг гъэтIысхьаныр Iоф къызэрыкIоп, лIэшIэгъухэр зэзыпхырэ Iофтхьабзэу щыт. Къыт­кIэхъурэ ныбжьыкIэхэм тишэн-­хабзэхэр алъыдгъэIэсынхэмкIэ мыр амалышIу. Черкес чъыгха­тэхэр зэрагъэлъэгъунхэу къушъхьэм цIыфыбэ зэрэкIорэм фэдэу, илъэс заулэ зытешIэкIэ мыщ нэ­бгырабэ къызэрекIолIэщтым тицыхьэ телъ, — хигъэунэфыкIыгъ Къыкъ Алый.
Джыракъые инахьыжъхэм ащыщэу, медицинэ къулыкъум иполковникэу, заслуженнэ вра­чэу, медицинэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу ЦIыкIушъэ Аслъан гущыIэр лъигъэкIотагъ.
— Тикъуаджэ сыдигъокIи чъыг­хатэхэмкIэ зэрэбаигъэр зэ­лъашIэу щытыгъ. Апэрэ чъыг­хэу я 30-рэ илъэсхэм щагъэтIыс­хьэгъагъэхэм ащыщхэр джыри къыдэнагъэх. Тэ тиунагъокIи чъыгхэтэшхо тиIагъ. ТикIэлэцIыкIугъом чъыг шъхьэпэ анахь лъагэхэм татесэу тащышхэзэ тимафэхэр дгъакIощтыгъэх. Къы­хэзгъэщымэ сшIоигъу, чъыгхэм цIыфхэр зэпэблагъэ ашIых. Чер­кес чъыг лъэпкъхэр яIэшIугъэкIи, япытагъэкIи зыми зэрэфэмыдэхэр шIэныгъэлэжьхэм къау­шыхьатыгъ. Арышъ, тишэнышIу­хэр лъыдгъэкIотэнхэмкIэ мы Iофтхьабзэм мэхьанэшхо иI, кIэ­щакIо фэхъугъэхэм рахьыжьэгъэ Iофыр къадэхъунэу афэсэIо, — къыIуагъ ЦIыкIушъэ Аслъан.
Къуджэу Джыракъыерэ игъу­нэгъу къутырэу Свободный Тру­дымрэ егъашIэм ныбджэгъуныгъэ азыфагу илъэу мэпсэух. Ащ щыщхэр мы еджапIэм къакIохэзэ щеджэх. Ахэм ащыщ унэе къэрэгъулэ организациеу «Альфа-С» зыфиIорэм игенеральнэ пащэу, Шэуджэн районым инароднэ депутатхэм я Совет идепутатэу Олег Сергеенкэр.
— Мэхьанэ зиIэ Iофтхьабзэу сызщеджэгъэ еджэпIэ гупсэм щызэхащагъэм сыхэлэжьэн
амал сиIэ зэрэхъугъэр сигуапэ. ­Чъыгэу щагъэтIысхьагъэхэм лъэпсэшIу адзынэу, бэгъонхэшъ, къуаджэми, къутырми адэсхэм пхъэшъхьэ-мышъхьэ IэшIухэр ашхын алъэкIынэу сафэлъаIо, — хигъэунэфыкIыгъ Олег Сергеенкэм.

Нэужым конференцием инаучнэ Iахь аублагъ. Ащ анахьэу зытегущыIагъэхэр черкес чъыгхатэр адыгэхэм зэралэжьыщтыгъэр, ар лъэпкъ культурнэ ыкIи зэфыщытыкIэшIухэм ячIыпIэу зэрэщытыгъэр, къоджэ еджапIэм щеджэхэрэр ушэтынхэм ыкIи IофшIэным ахэщэгъэнхэр ары.
Адыгэ чъыгхатэхэм япхыгъэу шIэныгъэ куу зыIэкIэлъэу, МКъТУ-м и Политехническэ кол­ледж икIэлэегъаджэу Къудаикъо Нуриет игъэкIотыгъэу къатегущы­Iагъ шIэныгъэлэжь-селикционе­рэу, черкес чъыгхатэхэм яушэтын дэлэжьэгъэ Тхьагъушъэ Ну­хьэ иIофшIагъэхэм.
— Тинахьыжъхэм, тятэжъ пIашъэхэм къулайныгъэ зэфэшъхьафхэр къызфагъэфедэзэ чъыгхатэхэр агъэтIысхьэщтыгъэх. Тэ пшъэрылъэу тиIэр а шIыкIэ-­амалэу къыднэсыжьыгъэхэр тымыгъэкIодхэу тапэкIэ лъыдгъэ­кIотэнхэр ары. Кавказым имэз­хэм къахэкIэрэ пхъэшъхьэ-мы­шъхьэхэм сыдигъокIи уасэ яIэу щытыгъ — яIэшIугъэрэ зэрэбагъохэрэмрэ ямызакъоу, узхэмкIи пытэу щытыгъэх, — хигъэунэфыкIыгъ Къудаикъо Нуриет.
Проектым икIэщакIоу, педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, доцентэу, чъыг къэгъэкIыным пылъэу Аулъэ Асыет къызэриIуагъэмкIэ, черкес чъыгха­тэхэр адыгэ лъэпкъ закъом зэ­репхыгъэр дунаим щызэлъашIэ зэрэхъугъэр научнэ конференциехэм ыкIи диссертацие ушэтыныбэхэм къащыхагъэщы.
— БэшIагъэ мы проектым ипхырыщын ыуж тызитыр, джы ар къыддэхъугъ. Чъыгхатэхэм ямэхьанэ еджапIэхэм, къуаджэм яхэхъоныгъэ пытэу япхыгъ, къуа­джэр щымыIэу лъэпкъ хабзэхэр лъыкIотэщтхэп. Ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэм ахэт пхъэшъхьэ-­мышъ­хьэ чъыгхэм ягенофонд къызэтегъэнэгъэным Адыгеим ыкIи Къэрэщэе-Щэрджэсым яшIэныгъэлэжьхэм зэдэтштагъэу тыдэлажьэ. Непэ Хьабэз районым ишIэныгъэлэжьхэри къедгъэ­блэгъагъэх, — къыхигъэщыгъ Аулъэ Асыет.
Джащ фэдэу, ащ къызэриIуагъэмкIэ, чъыгхэм джыри тапэкIэ алъыплъэщтых, агуагъэкIыхьащтых. КIэлэеджакIохэм гъэцэкIэн гъэнэфагъэхэр яIэхэу Iофым къы­хагъэлэжьэщтых: чъыгхэм ясурэтхэр арагъэшIыщтых, зэIу­хыпIэу яIэхэм япчъагъэ арагъэт­хыщт, гербарнэ материалхэр арагъэугъоищтых. Адыгеим икъуа­джэхэу чъыгыжъхэр къызыщыкIыхэрэр къыхагъэщыщтых ыкIи зэкIэ чъыгхэр тапэкIэ циф­рэ шIыкIэм ралъхьан гухэлъ яI.
Конференцием къыщыгущыIэгъэ пстэуми зэрэхагъэунэфыкIы­гъэмкIэ, чъыгхэр тыдэкIи къыща­гъэкIыщтыгъэх: лIакъо, унагъо пэпчъ чъыг зэфэшъхьафыбэ яIагъ, мэзхэм апэблагъэу, псы­нэ­кIэчъ Iупэхэм, хъупIэхэм жьау­пIэ хъунхэу ащагъэтIысхьэщтыгъэх. Черкес чъыг лъэпкъхэу мыIэ­ры­сэр, къужъыр ятеплъэкIи, яIэ­шIугъэкIи, уахътэу зэрэщылъхэ­рэмкIи нэмыкIхэм атекIыщты­гъэх.
Чъыгхэм
ягъэтIысхьан
Джыракъые гурыт еджапIэм черкес чъыгхатэ щыгъэтIысхьэгъэным епхыгъэ Iофтхьабзэм къуаджэм дэс унэгъубэ къе­кIо­лIагъ, ахэм ащыщыбэм кIэлэцIыкIухэри ягъусагъэх. Къоджэ псэупIэм ипащэу Къэгъэзэжь Юрэ, нахьыжъ гъэшIуагъэхэм ащыщхэм ыкIи шIэныгъэлэжьхэм кIэпсэжъые плъыжьыр зэпаупкIи чъыгхатэм дэхьагъэх.
Черкес чъыг лъэпкъ зэфэшъхьафи 160-м къахэхыгъэ къужъ чъыги 120-рэ мы мафэм агъэтIысхьагъ. Зыхэм цIэ ямыIэу, номерхэр атетхагъэх, адрэхэм — цIэхэр яIэх, номерхэри атетых. Къужъ чъыгхэр зэкIэ яIэшIу­гъэкIи зэтефыгъэх. Джыри тхьамафэ зытешIэкIэ, Джыракъые чъыгхатэм мыIэрысэ чъыг 50 (черкес чъыг лъэпкъхэм ащыщ) щагъэтIысхьан гухэлъ яI.
Iэшъынэ Сусан.