Къэралыгъо программэу «Тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралхэм арысхэр ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ Адыгэ Республикэм къэкощыжьынхэмкIэ IэпыIэгъу ятыгъэныр» зыфиIорэм игъэцэкIэн зэрэлъагъэкIуатэрэм фэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ АР-м лъэпкъ IофхэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм адыряIэ зэпхыны­гъэ­хэмкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ и Комитет итхьаматэу Шъхьэлэхъо Аскэр.

— Аскэр, мы программэр сыда зыфэIорышIэрэр ыкIи 2023-рэ илъэсым ащ изэфэхьысыжьхэр сыд фэдэха?
— Программэр зыфэIоры­шIэрэр IэпэIэсэныгъэ ин зыхэлъ тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэухэрэм тишъолъыр къагъэзэжьын, рес­публикэм исоциальнэ-экономикэ хэхъоныгъэ яIахьышIу хашIыхьаныр ары. Къэралыгъо программэм ипхырыщын фэгъэзэгъэ къулыкъу пстэуми зэзэгъыныгъэхэр адэтшIыгъэх.
2023-рэ илъэсым тилъэп­къэгъу 60-мэ (программэм хэ­лажьэхэу нэбгырэ 15-мэ, унэгъо 45-мэ) Адыгеим псэупIэкIэ къагъэзэжьынэу щытыгъ. АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ иучет нэбгырэ 68-рэ (нэбгырэ 24-рэ ыкIи
ахэм яунэгъо 44-рэ) щыт. Зэфэхьысыжьхэм къызэрагъэ­лъэгъуа­гъэмкIэ, программэм игъэцэкIэн Адыгеир чанэу хэлэжьагъ.
— Мыщ хэлажьэ зышIоигъохэм ятхылъхэр сыдэущтэу афэжъугъэпсы­хэра?
— Программэм хэлажьэхэрэм ялъэIу тхылъхэр АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ щагъэпсыгъэх. Зигугъу къэтшIырэ къэралыгъо программэу хэлажьэхэрэм якъы­хэхынкIэ комитетым епхыгъэу комиссие зэхэтщагъ. 2023-рэ илъэсым ащ зэкIэмкIи зэхэ­сыгъо 19 иIагъ. Программэм хэлажьэ ашIоигъоу кощын Iоф­хэмкIэ ГъэIорышIапIэм лъэIу тхылъ 45-рэ къыIэкIэхьагъ. Ахэм якъыхэхын комиссиер хэплъагъ ыкIи 27-м ар афигъэцэкIагъ. Шапхъэу щыIэхэм адимыштэу лъэIу тхылъ 18 щигъэзыягъ.
— Программэм хэлажьэ зышIоигъохэр тыда къыз­дикIыхэрэр?
— Ахэр нахьыбэу IэкIыб благъэм къарэкIых: Казахстан, Туркменистан, Таджикистан, Тыркуем, Абхъазым, Эстонием, Германием, Киргизием, Шам. Программэм хэлажьэрэр ыкIи ащ иунагъо Адыгеим ишъо­лъыр къыхиубытэрэ муници­пальнэ образованием ыкIи къа­лэу зыфаем щыпсэун фит.
— Тилъэпкъэгъухэу ­Адыгеим къэзыгъэзэ­жьыгъэхэр тыда нахьыбэу зыщыпсэухэрэр?
— Ахэм нахьыбэрэмкIэ къы­хахых къалэу Мыекъуапэ, Тэ­хъутэмыкъое рай­оныр, Адыгэ­къалэ, Красногвардейскэ районыр. Учетым щытхэм ащыщэу тичIыпIэгъу нэбгырэ 23-мэ апшъэрэ, нэбгыри 9-мэ гурыт сэнэхьат гъэсэныгъэхэр яI. Адыгеир псэупIэкIэ къыхэзыхыгъэ тилъэпкъэгъухэм Урысыем игражданствэ къазыратыкIэ УФ-м игражданхэм фитыныгъэу яIэхэр зэкIэ къаратых, джащ фэдэу къэралыгъо программэхэм ахэ­лэ­жьэнхэ, япсэупIэ амалхэр нахьышIу ашIынхэ алъэкIыщт.
— Мыхэм сыдэущтэу IэпыIэгъу шъуафэхъура?
— АР-м игъэцэкIэкIо хабзэу къулыкъухэр, Адыгеим иоб­ще­ст­веннэ организациехэр зэгъу­сэхэу тилъэпкъэгъухэм ясоциальнэ-гуманитар гумэкIыгъохэр зэ­шIуахых. Ахэм псэупIэхэр, IофшIэпIэ чIыпIэхэр ягъэгъотыгъэнхэмкIэ, документхэр афагъэпсынхэмкIэ ящыкIэгъэ IэпыIэгъу ятэгъэгъоты. Адыгеим нахь ищыкIэгъэ IофышIэхэу къыхагъэщыгъэх медицинэм, гъэсэныгъэм япхыгъэхэр, лъэныкъо зэфэшъхьафхэм афэ­гъэ­сэгъэ инженерхэр, менеджер­хэр. Джащ фэдэу тилъэпкъэ­гъухэм ясабыйхэр кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм агъэкIонхэ алъэкIыным лъэшэу тынаIэ тетэгъэты, ащкIэ гумэкIыгъо щыIэп. ЗищыкIагъэхэм зэкIэми ыпкIэ хэмылъэу медицинэ IэпыIэгъур арагъэгъоты. Зихэкужъ къэзыгъэзэжьыгъэхэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэнхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэхэм ащыщ зыщыпсэущтхэ унэхэр зэрагъэ­гъотынхэр. Программэм игъэцэкIэн къызэрэдыхэлъытагъэу, тичIыпIэгъухэм ежь яахъщэ халъхьэзэ псэупIэхэр ащэфынхэ алъэкIыщт. Джащ фэдэу хэ­бзэгъэуцугъэу щыIэм къыпкъырыкIыхэзэ, программэм хэлажьэхэрэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр ежьхэм къызфагъоты­жьын амал яI.
— КъэбарлъыгъэIэс амалхэм яIофшIэн сыдэущтэу агъэцакIэра?
— АР-м цIыфхэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр ягъэгъотыгъэнхэмкIэ и Гупчэ тилъэпкъэгъухэу программэм хэлажьэ зышIоигъохэм апае узыгъэгъозэрэ тхьапэхэр къыдигъэкIыгъэх, къэ­гъэлъэгъони 2 ыгъэхьазы­рыгъ. Тилъэпкъэгъухэр зыщы­псэухэрэ къэралыгъохэм (Тыркуем, Иорданием, Шам, Израиль) программэм ехьылIэгъэ видеотехыгъэхэр афагъэхьы­гъэх.
Адыгеим щыпсэухэрэр ыкIи къэралыгъо программэм хэла­жьэхэрэр щыгъэгъозэгъэнхэм апае тикомитет исайт иедзы-­
гъоу «Тилъэпкъэгъухэр» зыфи­Iорэм Iоф ешIэ. Программэм игъэцэкIэн епхыгъэ къэбархэр АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ
и Министерствэ ренэу фэтэ­гъэхьы. IофшIэныр зэрэлъыкIуа­тэрэм фэгъэхьыгъэу республи­кэм икъэ­барлъыгъэIэс амалхэм тхыгъэхэр къыхаутых, теле- ра­дио­къэтынхэр тыратхэх. Зэ­кIэмкIи материал 54-рэ блэкIыгъэ илъэсым къэбарлъыгъэIэс амалхэм къагъэхьазырыгъ.
— Сыд фэдэ упчIэхэмкIэ тилъэпкъэгъухэм зыкъы­шъуфагъазэра?
— 2023-рэ илъэсым нэбгырэ 68-мэ зыкъытфагъэзагъ. Программэм хэлажьэхэрэм уп­чIэжьэгъу-зыгъэгъозэхэрэ фэ­Iо-­фашIэхэр афагъэцэкIагъэх. Программэм игъэцэкIэн епхыгъэу Iофхэр зэрэзэшIуахыхэрэм тилъэпкъэгъухэр ащагъэгъуазэх.
«Къэралыгъо программэм хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм псэупIэ агъотынымкIэ IэпыIэгъу афэхъугъэныр» зыфиIорэм хахьэу Iофтхьабзэхэр афызэхащэх. АР-м IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоны­гъэмкIэ и Министерствэ иунашъо диштэу, программэм хэла­жьэхэу ыкIи ахэм яунагъохэу лъэIу тхылъ къэзытыгъэхэм гъэ­сэныгъэ, квалификацие зэ­ряIэр къаушыхьатыным, медицинэ уплъэкIунхэм апэIухьэрэ ахъщэм изы Iахь афызэкIэгъэ­кIожьыгъэным, джащ фэдэу псэупIэу зэрысхэр зэтырагъэ­псыхьанхэм афэшI зэтыгъо ахъ­щэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр анахь шъхьаIэу программэм къыщыгъэнэфагъэх.
2023-рэ илъэсым ащ хэлэжьэгъэ нэбгыри 10-мэ социальнэ IэпыIэгъу ядгъэгъотыгъ. Псэу­пIэу аубытыгъэхэм ыпкIэу алъа­тыгъэм ауасэ нэбгыри 9-мэ, медицинэ уплъэкIунхэм апэIу­хьэгъэ ахъщэр нэбгыри 4-мэ афызэкIагъэкIожьыгъ. Мыщ хэлэжьэрэ нэбгыри 3-мэ псэупIэ яI. Программэм къызэрэди­лъытэрэмкIэ, тилъэпкъэгъухэм ежь ямылъкукIэ псэупIэ зэ­рагъэгъотынэу щыт. Ащ фэшI ежьхэм яахъщэ чIыфэ мылъкури дыхэтэу ар къыращэфын, ащкIэ Адыгеим ит банкхэм зафагъэзэн, ахэм амалэу къатыхэрэр къызфагъэфедэнхэ алъэкIыщт.
— ФэIо-фашIэхэм ягъэцэкIэн укъытегущыIа­гъэмэ дэгъугъэ.
— Адыгеим къихьэгъэ ти­лъэпкъэгъухэу Урысыем ицIыф хъугъэхэу мыщ щыпсэухэрэм къэралыгъом фитыныгъэу къаритырэр зэкIэ къызфагъэфедэн алъэкIыщт. Ащ дакIоу япшъэ­рылъхэри агъэцэкIэнхэ фае. Программэм хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм зэкIэми гъэсэныгъэ ыкIи медицинэ фэIофашIэхэр икъу фэдизэу афа­гъэцакIэх.
Тилъэпкъэгъухэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэнхэм иIофыгъохэмкIэ АР-м игъэцэкIэкIо хэбзэ ыкIи граждан обществэм якъулыкъухэм зэпхыныгъэ зэдыряIэу Iоф зэдашIэ. Организа­цие зэфэшъхьафэр ягъусэхэу къэзыгъэзэжьыгъэхэр общест­веннэ ыкIи культурнэ Iоф­тхьа­бзэхэм ахагъэлажьэх. ЦIыф­хэм IофшIапIэ ягъэгъотыгъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум и ГъэIорышIапIэу Адыгеим щыIэм ти­лъэпкъэгъухэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр арегъэгъоты.
— Программэм хэла­жьэхэрэм ыкIи ахэм ­яунагъохэм арысхэм Iоф­шIэпIэ чIыпIэхэр ягъэгъотыгъэнхэр анахь шъхьаI. Мы лъэныкъомкIэ Iофхэм язытет сыд фэда?
— АР-м цIыфхэм IофшIапIэ ягъэгъотыгъэнымкIэ икъэралыгъо къулыкъу тилъэпкъэгъухэм ишIуагъэ арегъэкIы. Программэм къыдыхэлъытагъ джырэ уахътэм щыIэ вакансиехэм къэзыгъэзэжьыгъэхэр ащыгъэгъозэгъэнхэр. Мыщ дэжьым анахь шъхьаIэр программэм хэлажьэ зышIоигъохэм шъо­лъы­рым непэ ищыкIэгъэ сэнэхьатхэр аIэкIэлъынхэр ары. Ащ пае къулыкъум зэфэхьысыжьхэр ешIых, IофшIэпIэ чIыпIэу щыIэ­хэр къегъэнафэх.
Хэбзэгъэуцугъэм диштэу программэм хэлажьэхэрэм ежь-ежьырэу IофшIапIэ къызфагъотын алъэкIыщт. Тилъэпкъэ­гъухэм непэ медицинэ, инженер сэнэхьатхэм япхыгъэу Iоф ашIэ, кIэлэегъаджэх, нэмыкIых.
ИщыкIагъэ хъумэ, къэзыгъэзэжьыгъэхэм гъэсэныгъэ тедзэ арагъэгъотын алъэкIыщт. Мы IофшIэныр тапэкIи лъыдгъэ­кIотэщт.
Программэм ащ игъэцэкIэн гумэкIыгъохэр къыпэкIых нахь мышIэми, пшъэрылъхэр зэрифэшъуашэу зэшIохыгъэнхэр анахь шъхьаIэу къэнэжьы.
— Мы илъэсымкIэ сыд фэдэ пшъэрылъа зыфэ­жъугъэуцужьхэрэр?
— Программэм шIуагъэ къы­тэу гъэфедэгъэным, шъолъыр бэдзэрым ищыкIэгъэ специалистхэр къедгъэблэгъэнхэм, цIыфхэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр ягъэгъотыгъэнхэм афытегъэ­псыхьэгъэ IофшIэныр лъыдгъэ­кIотэщт.
КIАРЭ Фатим.