«Унагъо умыхъоу къуаджэ ухъущтэп». «Жъы зэрыс унагъом насып илъ» еIо адыгэ гущыIэжъым. Къуаджэу Кощхьаблэ дэс Бзэсэжъхэм ар япхьылIэн плъэ­кIыщт.

Бзэсэжъ Шыхьамбыйрэ Ами­нэтрэ яунагъо нэхъойрэ зэгурыIоныгъэрэ илъэу зы щыIэныгъэ гъогу зырыкIохэрэр илъэс 46-рэ хъугъэ. Зэдагъотыгъэ сабыищымэ, пхъорэлъфи 8-мэ япIун-лэжьынкIэ ахэм зи къыз­тырагъэнагъэп. Лъэпкъ шэн-­зэхэтыкIэхэм адэмыхынхэу, на­хьыжъхэм шъхьэкIафэ афа­шIынэу ахэр агъэсагъэх.
Непэ Бзэсэжъхэм яунагъо анахь лъытэныгъэ зыфашIэу, зищытхъу языгъаIоу Кощхьаблэ дэсхэм ащыщ. Зэшъхьэгъусэхэм унэгъо зэгурыIожь агъэпсын зэралъэкIыгъэм къыхэкIэу район гупчэм щыпсэухэрэм къа­хагъэщы, унэгъо гъэшIуагъэ-
хэм ахалъытэ. Тхьэм къафи­шIэрэм рыразэхэу, ялъфыгъэ­хэмрэ япхъорэлъфхэмрэ къя­тэкъокIыгъэхэу Шыхьамбыйрэ Аминэтрэ дахэу мэпсэух, насыпышIоу залъытэжьы. ТIури пенсием щыIэх нахь мышIэми, шэн зэрафэхъугъэу, зэшъхьэ­гъусэхэм ашIэн агъоты, шъхьа­хынагъэр къызтырагъакIорэп. ТIэкIу зэрэбэлэрэгъхэу узхэр къызэрапыпкIэщтхэр ашIэ.
— Унагъор анахь къытпэблэгъэ, щысэ зытетхырэ, гуфэбэныгъэ зыпэдгъохырэ, шIумрэ дэхагъэмрэ къадэхъунэу тызы-­фэе цIыфыр ары, — къыIуагъ Шыхьамбый.
Унагъом ипкъэоу Шыхьамбый исэнэхьаткIэ зоотехник, илъэс 30-м кIахьэу Кощхьэблэ районым иадминистрацие мэкъумэщымкIэ и ГъэIорышIапIэ Iоф щишIагъ. Нэужым къуаджэм дэтыгъэ колхозым зоотехникэу, етIанэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм изавхозэу, ыныбжь илъэс 65-рэ охъуфэ ащылэжьагъ. Аминэт Мыекъуапэ дэт медицинэ училищыр къыухыгъ, илъэсыбэрэ Кощхьэблэ гупчэ сымэджэщым медсестрау Iоф щишIагъ. Унэ зэтегъэпсыхьагъэрэ унэгъо зэгурыIожьрэ зиIэ зэшъхьэгъу­сэхэр уцуи тIыси амышIэу лэжьагъэх. Зыми ахэм мылъку къафыридзыхыгъэп. АIэшъхьи­тIукIэ къалэжьыгъэмкIэ щыIа­гъэх, ялъфыгъэхэр пытэу алъэ тырагъэуцуагъэх.
«Бын-унэгъо Iужъур гъэ­бэжъу» аIо адыгэхэм. Бзэсэжъ Шыхьамбыйрэ Аминэтрэ уяхъо­псэнэу унэгъо дахэ зэдагъэ­псыгъ. Ахэм акъоу Руслъан исэнэхьаткIэ юрист, бзэджашIэ­хэм пшъэдэкIыжь ягъэхьыгъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Рес­публикэм щыIэм илъэсыбэрэ Iоф щишIагъ, звание иIэу ащ къыIукIыжьыгъ, мы уахътэм пшъэдэкIыжьэу ыхьырэмкIэ гъу­нэпкъэ гъэнэфагъэ зиIэ об­ществэу «Южгазэнерджи» зыфиIорэм Iут. Япшъашъэхэу Ру­занэрэ Зуретрэ кIэлэегъэджэ сэнэхьатыр зэрагъэгъотыгъ, ящытхъу арагъаIозэ Iоф ашIэ, яунагъохэр аIыгъыжьых.
Илъэс 46-рэ зэкъотхэу зэ­дэпсэухэрэ Бзэсэжъ Шыхьамбыйрэ Аминэтрэ 1978-рэ илъэ­сым псэогъу зэфэхъугъэх. Нэ­Iуасэ зэрэзэфэхъугъэхэр зэ­шъхьэгъусэхэм ащыгъупшагъэп, непэм фэдэу зэкIэ агу къэ­кIы­жьы. Ахэм къызэрэтфаIота­гъэмкIэ, тIури студентхэу Мыекъуапэ нэIуасэ щызэфэхъугъэх. ЯшэнкIэ зэдиштэхэу, а зы гу­пшысэр яIэу ахэр шIу зэрэ­лъэгъугъэх. Адыгэхэм хэбзэ дахэу ахэлъым тетэу ныбжьыкIэхэр къызэрэщагъэх. Зэшъхьэ­гъусэхэм кIэлищ зэдагъотыгъ, ахэр рагъэджагъэх, зэкIэми уна­гъохэр яIэх. Ахэм къакIэхъу­­хьэжьыгъэ къорэлъфхэр тэ­тэжъ-нэнэжъым ятхъагъох.
«Жъы дэгъу зыдэщымыIэм кIэ дэгъу щыIэп» аIо. Унэгъо зэгурыIожьым акъылыгъэр ыкIи гукIэгъуныгъэр зэрилъапсэр зэшъхьэгъусэхэм ягущыIэ къыщыхагъэщы.
— Илъэсыбэхэм къакIоцI чIыпIэ къинэуи, такъикъ гу­шIуагъоуи тапэ къикIыгъэр бэ, — къытфеIуатэ Аминэт. — Ау сыдигъуи тызэдэIужьыщтыгъ. ШъхьэкIэфыныгъэ зэфытиIэу тызэдэпсэугъ. Зым гупшысэу иIэр зэхэтхын, ар къызэрэддэхъущтым тIури тызэгъусэу тыфэкIоныр тишэныгъ. Амалэу тиIэмкIэ тызэдеIэжьыщтыгъ, тиунагъо ихахъо нахьыбэ зэрэ­хъущтым тыпылъыгъ. ЛIым ыIорэр исыутыжьыгъэп, сэ сIо­рэми къедэIугъ. ТызэгурыIоу, тIэ зэкIэдзагъэу унагъор дгъэ­псыгъэ, тылэжьагъ, сабыйхэр зэдэтпIугъэх. Тишэнхэр зэте­фагъ, акъылыгъэ тызэфэхъу­жьыгъ. Джары анахь шъхьаIэр.
— «Перестройкэ» лъэхъаным ыуж тисэнэхьаткIэ Iоф тшIэзэ тиунагъокIэ сатыуми тыпы­лъыгъ, — лъегъэкIуатэ игущыIэ Шыхьамбый. — Хьалыгъу дгъэжъагъэ, хатэр длэ­жьыгъэ, помидор тщагъэ. Хэбзэ IофшIэным уIут къодыекIэ унагъор пIыгъыныр а лъэхъаным къиныгъ, сабыйхэр ебгъэ­джэнхэ фэягъ, зэкIэми апшъэрэ гъэсэныгъэ зэрядгъэгъотыщтым тыпылъыгъ. УзэгурыIо­жьэу, пIэ зэкIэдзагъэу узэдэпсэу хъумэ, IофшIэным зыпари къин хэлъэп.
Шыхьамбый илъэс 72-рэ, Аминэт илъэс 66-рэ аныбжь. Джыри ахэм кIочIэ дэгъу яI.
— Джы къызнэсыгъэми «нэ­бгыритIуми жъы тыхъугъ» тIоу тытIысыжьырэп, — къылъы­педзэ игущыIэ Аминэт. — Сыда пIомэ, тикIалэхэм, типхъо­рэлъфхэм тызэрадеIэщтым,
дахэ горэ зэрятIощтым тыпылъ, унэгъо хъызмэтыми тынаIэ тет. Зыпари умышIэу ущысыныр псауныгъэмкIэ дэгъоп.
Ишъхьэгъусэ фэIэзэ дэдэу къэбэртэе къое (щыпслъыкъуай раIо) IэшIу зэрэрихырэм тыщигъэгъозагъ Шыхьамбый. Ежь Аминэт илIакъокIэ Шы­хьанчэрыехьаблэ ЗекIогъумэ ащыщ, джыдэдэм игупсэхэр Адыгэкъалэ щэпсэух.
— Аминэт, бжъэдыгъу чIы­налъэ укъикIи къэбэртэе чылагъом ущыпсэунэу укъэкIуагъ. Абзэ ыкIи яшэн-гъэпсыкIэхэр къыпшIокъиныгъэхэба? — сеупчIы ащ.
— Зымафи къысшIокъины­гъэп. Къэбэртэябзэр сыгу ри­хьыщтыгъ, сынатIэ зэрэхъущтыр арыщтын. Джащ фэдэу къэ­бэртэе къуаер лъэшэу сикIас, «насып» зыфаIорэр джары, — щхызэ къеIо Аминэт.
— Пенсием сыкIуи сызэтIысыжьым, чэм лъэпкъ дэгъуитIу зэзгъэуIугъэ, — лъегъэкIуатэ игущыIэ Шыхьамбый. — Непэ къызнэсыгъэми Аминэт чэмыр ещы, цIыфхэр къыкIэлъэIузэ къуаер афырехы. ТиунагъокIэ сатыушIыным тесагъ, ащ ахъщэу къыкIакIорэмкIэ пхъорэлъф­хэм тадэIэпыIэ.
— Илъэсэу къызэтынэкIы­гъэхэм сафызэплъэкIыжьмэ, на­сыпышIоу зысэлъытэжьы, — игущыIэ лъегъэкIуатэ Аминэт. — Хэтрэ бзылъфыгъи ыгукIэ зызфищэирэр иунагъо рэхьатныгъэ илъэу, илъфыгъэхэм шъхьэкIэфэныгъэ къафашIэу ыпIунхэр ары. Тиунагъо ащ фэдэу сэлъытэ ыкIи ащ сегъэгушхо.
— Унагъо пэпчъ хэбзэ гъэнэфагъэ илъ. Шъуи­унагъокIэ ащ фэдэу сыда къыхэжъугъэщын шъулъэкIыщтыр?
— Адыгагъэм тетэу упсэумэ унагъом нэхъой ыкIи нэмыс илъыщт. Пщыр зыдэщысым ны­сэр къэтIысэу къыпхэгущыIэ хъумэ ащ зыпари шIу къыкIэ­кIощтэп, ар тиунагъо илъ хабзэм зыпарэкIи диштэрэп. Тхьэм ишыкуркIэ тинасып къы­хьи, къытхэхьэгъэ нысэ цIыкIум, Тыумэ япхъу, шэн гъэтIылъыгъэ хэлъ. СикIалэрэ синысэрэ сабыиплI зэдагъотыгъ, пшъэшъи­щрэ зы шъэожъые цIыкIурэ. Нысэр декрет ужым IофшIапIэ Iудгъэхьажьыгъэу илъэсрэ мэзибгъурэ зыныбжь шъэожъые цIыкIур тэ тIыгъ. Кощхьэблэ хьыкумым ихьыкумышI иIэпыIэгъоу ар мэлажьэ, — къыIуагъ Шыхьамбый.
— Адыгагъэр зэкIэмэ апшъ. Непэ къызнэсыгъэм тинысэ ипщ ыпашъхьэ къэтIысэу шхэ­рэп. Адыгагъэр тиунагъо илъ. ПшъэшъитIури унагъо ихьанхэ зэхъуми, ыужыми къакIохэ къэс­ми ясIо зэпытыгъ «Шъуипщ, шъуигуащэхэм шъхьэ­кIафэ афэшъушI, апашъхьэ шъущымытIыс. Апэу шхын зэшъутыщтыр шъуипщ ары». Ти­унагъокIи джа лъагъом тытет. Адыгэ хабзэм утетэу
упсэу хъумэ, унагъом нэхъой илъыщт, — еIо Аминэт.
Бзэсэжъхэм япхъу нахьыжъэу Рузанэ Кощхьаблэ Батышъэхэм яныс. Ащ кIэлитIу иI, ахэр я 9-рэ ыкIи я 11-рэ классхэм арысых.
— Адыгэ хабзэм тетэу ны-тыхэм тапIугъ, цIыфыгъэ тхэлъы ашIоигъуагъ, — къеIуатэ Рузанэ. — ЯшэнкIэ ахэр зэдиштэхэу, аIэ зэкIэдзагъэу Iоф зэдашIагъ, помидор къэгъэкIыным пы­лъыгъэх. Къин алъэгъугъ, чэщи мафи ямыIэу Iоф зэрашIэщтым, зыми тыщымыкIэу тызэрэпсэущтым пылъыгъэх. ТицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу IофшIэныр шIу тлъэгъоу тагъэсагъ. Сэри унагъо сиI, сянэ-сятэхэр сищысэтехыпIэх, ахэм къысагъэлъэгъугъэ гъогум сытетэу сырэкIо, лъэшэу сафэраз. ЛIэшIэгъубэм къакIоцI адыгэхэм лъэпкъ хэбзэ дахэу зэрахьагъэхэр дгъэлъэпIэнэу ахэм тагъэсагъ.
— ТицIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу тянэрэ тятэрэ мы­пшъыжьхэу къыддэлэжьагъэх. ЦIыф зафэ, хьалэл тыхъу ашIоигъуагъ, нахьыжъхэм шъхьэкIафэ афэтшIэу, Iофым тIэ екIоу тагъэсагъ, адыгэгъэшхо къытхалъхьагъ, ащкIэ «тхьашъуе­гъэпсэу» ясэIо, — къытиIуагъ пхъу на­­хьыкIэу Гъощхэм яны­­сэ Зуретэ. — Тэ тагъэсэхъуджагъэп, лъэпкъ хэбзэбзыпхъэхэм тадэмыхынэу тагъэ­сагъ, сыдигъуи къытфэзэфагъэх. ТицIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу IофшIэныр шIу тлъэ­гъоу тагъэсагъ. Унэгъо хъызмэтым изехьанкIэ нымрэ тымрэ IэпыIэгъу тафэхъущтыгъ. Ахэм тызэрапIугъэм фэдэу тэри тикIэлэцIыкIухэр дэхэнхэ тшIоигъу. Сипщ унэм къихьагъэу сыкъызытэджыкIэ «илъэс 19 хъугъэ укъызытхэсыр, хъугъэ щыс» ыIоу гуащэм къызысиIокIэ ар фэсыдэрэп. «Хьау, ар тэрэзэп, сянэ-сятэхэм сызэрагъэсагъэм сытекIыщтэп», — есэIожьы. ПIуныгъэм джары мэхьанэшхоу иIэр, адыгэхэм амышIэу аIуагъэп ар. Адыгагъэм унагъор егъэпытэ. Тятэрэ тянэрэ щысэу къытагъэлъэгъугъэм сытет, сабыйхэри ащ тетэу спIунхэм сыпылъ. «Уянэ-уятэхэм афэ­пшIырэ намысыр уибын къыпфишIыжьыщт» еIо адыгэ гу­щы­Iэжъым. Джары зэрэщытын фаери.
— Жъы дэгъу зыдэщымыIэм кIэ дэгъу щыIэп, — еIо якIалэу Руслъан. — Унагъор пытэныр зэлъытыгъэр ны-тыхэр, ахэм азыфагу илъ зэфыщытыкIэр ары. СицIыкIугъом къыщыублагъэу, къызэрэсшIэжьырэмкIэ, тиунагъо шIулъэгъур къебэкIэу ­илъыгъ, непэ къызнэсыгъэми ары зэрэщытыр. Сяни, сяти сэмэркъэушхо ахэлъэу ягъашIэ къахьыгъ. Ахэр сищысэтехыпIэхэу сиунагъо ахэм афэдэ хъугъэу сэлъытэ, сшыпхъухэри ары. СишэнкIэ сянэ фэдэ сы­хъугъэу сеплъы, ащ нахь жьы кIэт, угу къызэрэдищэещтым ренэу пылъ. Сятэ нахь цIыф шъаб, гумах. Ары зыкIызэгурыIуагъэхэри. Сишъхьэгъусэрэ сэрырэ сабыиплI тиI, ахэм япIуныгъэ-гъэсэныгъэкIэ нытыхэм яшIогъэшхо къытэкIы, лъэшэу тафэраз.
Бзэсэжъхэм янысэу Сусанэ илъэс 14 хъугъэу мы унагъом ис. УгукIэ узэфэмыщагъэу, ущымыгупсэфымэ мыщ фэдиз сабый къыпфэгъэхъущтэп. Ар дэгъоу зэхешIэ Сусанэ.
— Бзэсэжъ лIакъом сакъызыхэхьагъэм къыщыублагъэу сиунэ сыкъифагъэм фэдэу слъы­тагъэ, зымафи гуцафэ са­гъэшIыгъэп. ЗэкIэ унагъом исхэр къысфэдэгъух, тызэгурыIоу ты­зэдэпсэу. Сипщ-гуащэхэр цIыф дэгъух, лъэшэу сафэраз. Унагъор пытэным пае анахь шъхьа­Iэу слъытэрэр нахьыжъхэм шъхьэкIафэ афэпшIыныр, чIыпIэу узэрытыр зыщымыгъэгъу­пшэныр ары, — еIо Сусанэ.
Унагъор пытэмэ, къэралы­гъори нахь лъэш зэрэхъущтым Бзэсэжъхэм яцыхьэ телъэу ящы­Iэныгъэ гъогу къырэкIох. ШIоу щыIэр къябэкIэу, ялъфыгъэхэм яхъяр нэмыкI амылъэгъоу Шыхьамбыйрэ Аминэтрэ псэунхэу тафэлъаIо.
КIАРЭ Фатим.