Республикэу Къырымрэ къалэу Севастопольрэ Урысые Федера­ци­ем къызэрэхэхьажьыгъэхэр хъугъэшIэгъэшхоу тарихъым хэхьагъ, тызызэгъусэр илъэси 10 мэхъу. Мыщ фэгъэхьыгъэ мэфэкI Iоф­тхьа­бзэхэр шъолъыр пстэуми илъэс къэс ащызэхащэх.

Къырым игъатхэ фэгъэхьыгъэ зэхахьэу икIыгъэ илъэсым АР-м щыIагъэм Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат къыщыгущыIэзэ, тизэдегъэштэныгъэрэ тизэ­къотныгъэрэ тызэрарыгушхорэр къыщиIуагъ.
— Урысыем зыкIыныгъэ ­илъэу тапэкIи щыIэкIэшIу зэрэ­щагъэ­­псыщтым икъэкIуапIэу ахэр ре­нэу щытыгъэх ыкIи къэнэжьых. 2014-рэ илъэсым Къырым Урысыем къызэрэхэхьажьыгъэм Донбасс щыпсэухэрэм гугъапIэ къаритыгъ тарихъ зэфагъэр зыпкъ зэриуцожьыщтымкIэ, янеу­щырэ мафэ нахьышIу зэрэхъущт Iофтхьабзэхэми ащ нахь афигъэ­чэфыгъэх. Непэ Урысые Фе­де­рацием и УIэшыгъэ КIуачIэхэм яфэшъошэ шъыпкъэу тарэгушхо, Урысыем и Президентэу Владимир Путиным, Апшъэрэ Главнокомандующым иунашъо тетэу зидзэкIолI пшъэрылъ зэрифэ­шъуашэу зыгъэцакIэхэрэм, Ук­раинэм инационалистхэм апэшIуекIорэ хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием илъэхъан лIыхъужъныгъэ зезыхьэхэрэм инэу тызэрафэразэр къэтэIо», — къыхигъэщыгъ КъумпIыл Мурат.
Тарихъыр
Къэралыгъо гъэпсыкIэм ылъэ­ныкъокIэ дунэе опытэу щыIэр зэкIэ Къырым къызэринэкIыгъ пIоми ухэукъощтэп. Республикэр президент ыкIи парламент шIыкIэмкIэ агъэIорышIэу, конституцие ыкIи полномочиехэр имы­Iэхэу уахътэ къыхэкIыгъ, лъэпкъ ыкIи социальнэ зэмызэгъыныгъэхэр къитэджэнхэм ищынагъо шъхьащытэу хъугъэ. Ау а пстэури Къырым щыпсэухэрэм къызэранэкIыным, къэралыгъом, хэ­бзэ къулыкъухэм лъэпкъ зэфыщытыкIэ тэрэзхэр зэдыряIэным фэкIуагъэх. Ащ ишIуагъэкIэ автоном республикэм социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэхэр ышIынхэ ылъэкIыгъ.
Шъугу къэдгъэкIыжьын, 1921-рэ илъэсым чъэпыогъум и 18-м РСФСР-м хэхьэрэ Къырым АССР-р зэхащагъ. Къэндзалхэр, ермэлхэр, болгархэр, урымхэр, нэмыцхэр, нэмыкI лъэпкъхэр 1944-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм Къырым рагъэкIыгъагъэх. 1954-рэ илъэсым мэлылъфэгъум Къы­рым хэкур Украинскэ ССР-м хагъэхьагъ. Джы къызнэсыгъэми а лъэбэкъур мытэрэзыгъэу цIыфхэм, политикхэм алъытэ. Ыпэ­кIэ къызэрэщытIуагъэу, 2014-рэ илъэсым Къырымрэ Севас­топольрэ Урысыем къыхэхьа­жьыгъэх.
2013-рэ илъэсым, шэкIогъум Украинэм политическэ кризисыр къызыщежьэм, Президентэу В. Януковичрэ Азаровыр зипэщэ Правительствэмрэ «евроинтеграцием» еплъыкIэу фыряIэм Къырым ипащэхэм дырагъэ­штагъ. Къырым и Парламент хэтхэм зэралъытагъэмкIэ, оппозицием изекIуакIэ къэралыгъом илъ экономическэ ыкIи политическэ зыпкъитыныгъэр зэще­гъакъо. Ащ дакIоу Автономнэ Республикэу Къырым и Апшъэрэ Совет Урысыем ишъолъырхэм адыряIэ ныбджэгъуныгъэ-зэпхыныгъэр агъэпытэнэу цIыфхэм къяджагъ. Ау цIыф къызэрыкIохэм аIорэм, яеплъыкIэ Украинэм ипащэхэм дырагъэштэн адагъэп. Къырым изакъоп, Донецкэ ыкIи Луганскэ хэкухэм ащыпсэухэрэри законым димы­штэу хабзэр зыубытыгъэ
по­ли­тикхэм апэуцужьыгъэх. Ащ къы­кIэлъыкIуагъэр непэ зэкIэми дэгъоу тэлъэгъу. Ау Къырымрэ Севастопольрэ янасып къы­хьыгъ, Урысыем къыхэхьажьынхэмкIэ цIыфхэр бэшIагъэу зыкIэхъопсыщтыгъэхэ референдумыр зэхащагъ, нэужым тикъэралыгъо ишъолъырхэм ащыщ хъужьыгъэх.
Илъэси 10-кIэ узэкIэIэбэжьымэ, Къырым щыкIогъэ референдумым зэфэхьысыжьэу фэхъугъэ­хэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, ымакъэ ытыным ифитыныгъэ зиIэ цIыфхэу хэдзыпIэ участкэ­хэм къякIолIагъэхэм япроцент 96,7-м ехъумэ Къырымрэ Се­вастопольрэ Урысыем хэхьа­жьынхэм дырагъэштагъ. УФ-м и Пре­зидентэу Владимир Путиныр зыкIэтхэгъэ унашъом ди­штэу ахэр Урысыем исубъектхэм ащыщ хъугъэх.
ЗэхъокIыныгъэхэр
Тарихъ мэхьанэшхо зиIэ хэ­дэныр цIыфхэм зашIыгъэр илъэ­си 10 хъугъэ, Къырымрэ къалэу Севастопольрэ ащы­псэухэрэр ащ рыкIэгъожьхэрэп, ядэжь, яунэ къагъэзэжьыгъэу алъытэ.
КъэбарлъыгъэIэс амалэу «Абзац. Медиа» зыфиIорэм 2023-рэ илъэсым изэфэхьысыжьхэм ате­тэу къызэрэхиутыгъэмкIэ, илъэ­сибгъум къыкIоцI Къырым иэкономикэ сомэ триллион 1,4-рэ халъхьагъ. Ащ щыщэу миллиард 820-р — бюджетым, нэмыкI къэкIуапIэхэм къахэкIыгъ. Мы уахътэм а республикэм ишъо­лъыр сомэ миллиард 580-рэ зыосэ инвестпроект мин 1,5-м ехъу щыпхыращы.
Мы аужырэ илъэсхэм хэпшIыкIэу Къырым нахь зэтегъэпсы­хьагъэ, кIэракIэ зэрэхъугъэр цIыф­хэм къыхагъэщы. ЗыщыбгъэпсэфынкIэ гупсэфыпIэ чIыпIэ зэрэхъугъэм зекIуабэ зэрещалIэ. ПсэолъэшIыным ылъэныкъокIэ илъэси 10-м щашIагъэм фэдиз Къырым егъашIи щалъэгъугъэп. Европэм анахь кIыхьэу ит Керченскэ лъэмыджэу ашIыгъэм джы хы ШIуцIэм ыкIи Азовскэм изыгъэпсэфыпIэхэм рекIолIэнхэ алъэкIы. Къырым хыгъэхъунэм километрэ шъэ пчъагъэ хъурэ гъогукIэхэр щагъэпсыгъэх, гъогужъхэр агъэцэ­кIэжьыгъэх.
Керчь къикIэу Севастополь екIурэ гъогушхоу «Таврида» зы­фиIорэр хьазыр. Ар километрэ 250-рэ мэхъу, лъэныкъуиплIэу урыкIошъунэу гъэпсыгъэ. Джырэ лъэхъаным диштэрэ авто­магистралэу Симферополь къэзыухьэу Евпаторие ылъэныкъо екIурэри аухыгъ.
Электроэнергиер Киев къафы­зэпиупкIыти, шIункIым зэрэ­хэ­сыгъэхэр щыIэжьэп. Джы хы­гъэ­хъунэм проценти 100-м шIокIэу электроэнергиер иIэ хъугъэ, ары пакIошъ, къелырэмкIэ Урысыем ичIыпIэхэу зищыкIагъэхэм адэгуащэ.
ИлъэсипшIым къыкIоцI зэрэзэ­тегъэпсыхьагъэмкIэ федеральнэ медицинэ гупчэшхохэм янэкъо­къун зылъэкIыщт сымэджэщхэр ыкIи IэзапIэхэр, еджэпIэ ыкIи кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ шъэ пчъагъэхэр щашIыгъэх. ХьакIэщ 60-м ехъу кIэу щызэтырагъэпсыхьагъ. Сомэ миллиард 48-рэ зыосэ проектэу пхыращыгъэм ишIуагъэкIэ зашъохэрэ псыр зэтырагъэуцон алъэкIыгъ.
Мы уахътэм хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер гъунэгъоу зэ­рэщыкIорэм ыпкъ къикIыкIэ зекIоу къакIохэрэм япчъагъэ бэ­дэдэкIэ къыщыкIагъ. ГущыIэм пае, 2022-рэ илъэсыр тштэмэ, мы республикэм зекIо мил­лиони 6,5-рэ фэдиз щыIагъ. Ащ ыпэрэ илъэсым ебгъэпшэмэ, ар милли­они 3-кIэ нахь макI. Ар гумэкIы­гъоу щыт шъолъыр бюджетым анахь къэкIопIэ шъхьаIэу зекIоныр иIэшъ. ЗекIохэр нахьыбэу къещэлIэгъэнхэмкIэ Къырым ищынэгъончъагъэ нахь гъэпытэгъэныр хэкIыпIэу экспертхэм алъытэ.
ЕплъыкIэхэр
Къырым Урысыем хэхьажьы­нэу зэрэхъугъэм икъиныгъохэм, а лъэбэкъум ащ щыпсэурэ цIыф­хэм шIуагъэу къыфихьыгъэм еплъыкIэу фыряIэр нэбгырэ зау­лэхэм къядгъэIуагъ.
Пэнэшъу
Аскэрбый,
гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым тари­хъымкIэ иотдел инаучнэ IофышIэ шъхьаI:
— Урысые Федерациемрэ Къырымрэ язэфэщытыкIэ тари­хъым чыжьэу къыщежьэ. Къырым хъаным икъэралыгъо за­гъэпсым, я 15-рэ лIэшIэгъум, Тыр­куер лъэшэу къыготыгъ ыкIи чIыгухэр лъэныкъо зэфэшъхьаф­хэм ащаубытынхэм ыуж иты­гъэх. Урысые-къырым, адыгэ-къырым зэфыщытыкIэхэр къыхэхьагъэх, бэ тарихъым хэхъухьагъэр. ЕтIа­нэ я 2-рэ Екатеринэ иунашъокIэ Пшызэ иджабгъу нэпкъ, Къырым хыгъэхъунэр Урысыем къыха­гъэхьажьых. Уахътэр лъыкIуа­тэзэ, Украинэм ар ратыжьы. Къы­рым къырыкIуагъэр бэ. Сыд фэдэрэ зэхъокIыныгъэу дунаим техъухьэхэрэм геополитикэр алъапс. 2014-рэ илъэсым
В. Путиным ышIыгъэ унашъом Къырым щыпсэурэ цIыфхэм про­цент 90-м ехъоу къыдыра­гъэштагъ ыкIи ягуапэу Урысыем къыхэхьажьыгъэх. ИлъэсипшIым къыкIоцI ашIыгъэ лъэбэкъум ящыIэкIэпсэукIэкIэ мэхьанэшхо зэриIагъэр джы къэнэфагъ. Анахь шэпхъэшIухэм адиштэрэ псэукIэ амалхэр афагъэпсыгъэх, неущрэ мафэм яцыхьэ телъэу мэпсэух, ашIыгъэ лъэбэкъум кIэгушIух. Анахь шъхьаIэр — лъэпкъ зэфэшъхьафыбэу щы­псэухэрэм язэфыщытыкIэ нахь пытэ хъугъэ.
Рузана Б.,
илъэс 42-рэ ыныбжь, унэе предприниматель:
— Къырым Урысыем къыхэ­хьажьи, Керчь лъэмыджышхор зашIыгъэм къыщегъэжьагъэу тиунагъокIэ илъэс къэс гъэпсэфакIо ащ тэкIо. Гъогур зэIухыгъэ зэрэхъугъэм шIуагъэу къы­хьыгъэр макIэп, зыгъэпсэфынымкIи, щэфын-щэжьынымкIи. Зыгъэ­псэфыпIэхэр, хьакIэщхэр гуIэты­пIэу, къэбзэлъабзэхэу зэтегъэ­псыхьагъэх, уасэхэри, нэмыкIхэм ялъы­тыгъэмэ, нахь макIэх. Илъэс къэс хэпшIыкIэу нахь кIэ­ракIэ мэхъу. ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер зыра­гъэжьэгъэ илъэсми тыщыIагъ, ау икIы­гъэ гъэмафэм кIэлэцIыкIухэм нахь татещыныхьи ащ тыкIуа­гъэп.
Хэутыгъэ зэфэшъхьафхэр ­къызфигъэфедэхэзэ
зыгъэ­хьазырыгъэр
Iэшъынэ Сусан.
Сурэтхэр: А. Гусев.