Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм ия ХХХIII-рэ зэхэсыгъоу тыгъуасэ щы­Iагъэм АР-м и Конституцие тегъэпсыхьагъэу Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат 2023-рэ илъэсым министрэхэм я Кабинет Iофэу ышIагъэм икIэуххэм афэгъэхьыгъэ пса­лъэ къыщишIыгъ. АР-м и Парламент и Тхьаматэу Вла­димир Нарожнэм зэхэсыгъор зэрищагъ.

Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх ФедерациемкIэ Советым хэтхэр, Адыгеим ыцIэкIэ УФ-м и Къэралыгъо Думэ идепутатхэр, АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм идепутатхэр, АР-м иминистрэхэм я Кабинет хэтхэр, федеральнэ ыкIи республикэ къулыкъухэм, ведомствэхэм яIэшъхьэтетхэр, муниципальнэ образованиехэм, общественнэ ыкIи лъэпкъ-культурнэ объединениехэм ялIыкIохэр. Рагъэблэгъагъэхэм ащыщых дзэкъулыкъу­шIэхэр, волонтерхэр.
Адыгеим и ЛIышъхьэ республикэм хэхъоныгъэшIу зэришIырэр къыхигъэ­щыгъ, IэкIыб къэралхэм «лъэбгъушхо къытадзыми», Iофтхьабзэхэм язэшIохын зэрифэшъуашэу лъэкIуатэ. КъумпIыл Мурат къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, «ащкIэ анахьэу зишIуагъэ къакIохэрэм ащыщ республикэм ис цIыфхэм Президентэу Владимир Путиным зэрэдырагъаштэрэр ыкIи тиобществэ ащ зэрэкъоуцорэр. Джащ фэдэу республикэмрэ хэгъэгумрэ анахь мэхьанэшхо зиIэ Iофыгъохэу къа­пыщылъхэм язэшIохын зэкIэми акIуачIэ зэдырахьылIэ».

Владимир Путиным УФ-м и Федеральнэ ЗэIукIэ бэмышIэу фигъэхьыгъэ Джэпсалъэм къызэрэщыхигъэщыгъэм-
кIэ, «анахь пшъэрылъ къинхэр зэшIотхынхэ зэрэтлъэкIырэр къэдгъэшъыпкъэ­жьыгъ, шIушIэныр, гукIэгъур, зэдегъэштэныгъэр тиобществэ зэрэхэлъхэр къэтыушыхьатыгъ». Хэбзэ къулыкъухэм яIофшIэнкIэ ана­хьэу анаIэ зытырагъэтыхэрэм ащыщ хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэм IэпыIэгъу ятыгъэныр. А IофшIэным нэшэнэ гъэнэфагъэ хэлъ хъугъэ, къэралыгъом ипащэ игукъэкIыкIэ илъэсэу икIыгъэм хэгъэгум Къэралыгъо фондэу «Хэгъэгум иухъумакIохэр» зыфиIорэр зэхащагъ. Фондым икъутамэ республикэм Iоф щишIэ зыхъугъэм къы­щыублагъэу нэбгырэ 1600-м ехъу Iэпы­Iэгъу ятыгъэным къыкIэлъэIугъэх. АР-м и ЛIышъхьэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, социальнэ IэпыIэгъу дзэкIолIхэмрэ ахэм яунагъохэмрэ ятыгъэным епхыгъэ Iоф­тхьабзэхэм нахь зарагъэушъомбгъу хъу­гъэ ыкIи нахьышIоу зэхащэх. Илъэсэу икIыгъэм республикэм ипащэхэм хэу­шъ­хьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлэ­жьэнэу кIохэрэм зэтыгъо ахъщэу аIэкIагъахьэрэр фэдитIукIэ нахьыбэ ашIыгъ. Мы илъэсым мэзаем къыщегъэ­жьагъэу зэзэгъыныгъэм кIэтхагъэхэу, дзэ часть хэушъхьафыкIыгъэхэм ахэтыщт­хэм сомэ мин 500 аратынэу рахъухьагъ.Республикэм аIэкIигъэхьащт ахъщэм нэмыкIэу муниципалитетхэми зэтыгъо ахъщэ — сомэ мини 100-м къыщыублагъэу мини 120-м нэс аратыщт. ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм IэпыIэгъу ятыгъэнымкIэ Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафыбэ зэшIохыгъэ мэхъу. ТичIыпIэгъухэр зыдэщыIэхэ дзэ частьхэм яIофхэм язытет хэбзэ къулыкъухэр ренэу щыгъуазэх. Ахэм шIушIэ IэпыIэгъур аIэ­кIагъахьэ. Общественнэ ыкIи политическэ организациехэр чанэу адеIэх: пар­тиеу «Единэ Россием» ишъолъыр къута­мэ, шIушIэ фондэу «Народнэ фронтыр. ЗэкIэ ТекIоныгъэм пай» зыфиIорэр, Урысые народнэ фронтыр, джащ фэдэу АР-м ибзылъфыгъэхэм я Союз, Хэгъэгум идзэкIолIхэм яунагъохэм я Комитет ишъолъыр къутамэ.
«ТикIалэхэу хэкIодагъэхэм ялIыхъужъ­ныгъэ тэгъэлъапIэ, Адыгеим ис ныбжьыкIэхэм ахэр ащымыгъупшэнхэм, яшIэжь агъэлъэпIэным пае тфэлъэкIыщтыр зэкIэ тэшIэ. Республикэм иеджапIэхэм ЛIы­хъужъхэм япартэхэр ачIэтэгъэуцох, мы­жъобгъу пхъэмбгъухэр къащызэIутэ­хых, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием лIыхъужъныгъэ щызезыхьагъэхэм ацIэхэр Адыгеим иурамхэм афэтэусых — я Хэгъэгу къаухъумэзэ фэхыгъэхэм инэу тызэрафэразэм ишыхьатэу ахэр щытых. ТидзэкIолIхэр зэкIэ ятэхэмрэ ятэжъхэмрэ ящытхъу епэсыгъэ цIыфхэу щытых.Тицыхьэ телъ текIоныгъэр яеу ахэм къызэрагъэзэжьыщтым ыкIи тидзэ зэрэтекIощтым. Мамыр щыIакIэр Донбассрэ Новороссиемрэ зыпкъ зэращиуцожьыщтым шIошъхъуныгъэ пытэ фытиI», —къыхигъэщыгъ АР-м и ЛIышъхьэ.

ТыздеIэрэ Геническэ районым IэкIэдгъэхьэрэ IэпыIэгъур лъытэгъэкIуатэ. Социальнэ мэхьанэ зиIэ псэуалъэхэр шIыгъэнхэмкIэ ыкIи зыпкъ игъэуцожьыгъэнхэмкIэ Iофышхо зэшIотхыгъ. Илъэсэу икIыгъэм республикэ бюджетым къыхэдгъэкIи сомэ миллион 460-м ехъу а гухэлъхэм апэIудгъэхьагъ. Мы илъэсым Геническэ районым ит еджэпIитIумэ псауныгъэм игъэпытэн фытегъэпсыхьэгъэ ФОК-у тIурэ спортым зыщыпылъыщтхэ гупчитIурэ ащыдгъэпсыщт, ащ дакIоу ахэм къапэIулъ чIыпIэхэри зэтед­гъэпсыхьащтых. Компаниехэу «Форвард» (ДзэлI Аскэр), «Дортранссервис» (Хьабэхъу Аскэр), «Дарстройград» (Шахъо Вадим) ыкIи «Победа» зыфиIорэм (Дьяченко Руслан) япащэхэмрэ яIофышIэхэмрэ IэпэIэсэныгъэ ин ахэлъэу, гуетыныгъэ ин фыряIэу япшъэрылъхэр зэрагъэцакIэхэрэм, а чIыпIэхэм зыпкъигъэуцожьын Iофтхьабзэу ащызэшIохыгъэн фаехэр зэрифэшъуашэу зэращагъэ­цакIэхэрэм апае зэрафэразэр Адыгеим и ЛIышъхьэ къыхигъэщыгъ. ИлъэситIоу икIыгъэм шIушIэ IэпыIэгъум къыдыхэлъытагъэу шъолъырыкIэхэм ащыпсэухэ­рэм апае Адыгеим шIушIэ хьылъэ тонн 280-рэ ращи ахэм алъагъэIэсыгъ. НэмыкI лъэныкъоу мэхьанэшхо зэраты­хэ­рэм ащыщ зышъхьэ къезыхьыжьэжьыгъэхэм ыкIи къэкощыжьыгъэхэм Iэпы­Iэгъу афэхъугъэныр.

Республикэм къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, Адыгеим ис цIыфхэр къэуцурэ Iофыгъо пстэуми язэшIохын чанэу хэлажьэх. Обществэр зэкъогъэуцогъэнымкIэ, цIыф­хэм зэдегъэштэныгъэ ахэлъынымкIэ граждан институтхэм пшъэрылъышхо зэшIуахы. Мыщ дакIоу къыхэгъэщыгъэн фае гъэцэкIэкIо ыкIи унэшъошI, хэбзэу­хъумэкIо къулыкъухэм, хьыкумхэм ыкIи прокуратурэм республикэм ихэхъоныгъэ епхыгъэ Iофыгъохэм язэшIохынкIэ зэгу­рыIоныгъэ-зэдегъэштэныгъэ азыфагу илъэу зэрэзэдэлажьэхэрэр.
А пстэуми яшIуагъэкIэ Адыгеим социальнэ-политикэ лъэныкъомкIэ зыпкъитыныгъэ илъ, шъолъырыр щынэгъон­чъэу щыт. Ащ амал къеты цIыфхэм япсауныгъэ къэухъумэгъэнымкIэ, гъэсэныгъэм, культурэм ыкIи спортым хэхъоныгъэ ашIынымкIэ, пшъэрылъэу къэуцухэрэр тапэкIи дэгъоу зэшIохыгъэнхэмкIэ, промышленностым, зекIоным алъэныкъокIэ инвестициехэр нахьыбэу къихьанхэмкIэ инженер ыкIи гъогу инфраструктурэр гъэкIэжьыгъэнымкIэ. Къэралыгъом ап­шъэ­рэ мэхьанэ зэритыхэрэм ащыщых унагъор, ныр ыкIи кIэлэцIыкIухэр къэу­хъумэгъэнхэм япхыгъэ Iофыгъохэр.
Унагъом и Илъэс къыдыхэлъытагъэу а IофшIэныр лъэгэпIакIэм тетэу хъугъэ. Урысыем щыпсэухэрэм яшIоигъоныгъэ­хэм ар адештэ, лъэпкъ, стратегическэ мэхьанэ зиIэ пшъэрылъхэм язэшIохын къегъэпсынкIэ. АР-м и ЛIышъхьэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, непэ къэралыгъо программэхэм, лъэпкъ проектхэм, партиеу «Единэ Россием» и Народнэ программэ япхырыщынкIэ Iофыгъоу зэшIуа­хырэр зэкIэ зыфэгъэхьыгъэр унагъохэм, зэкIэ тикъэралыгъо щыпсэухэрэм ящы­IакIэ нахьышIу шIыгъэныр ары.
«Федеральнэ IэпыIэгъур ренэу къызэрэтIэкIахьэрэм ишIуагъэкIэ бэ непэ зэшIотхын тлъэкIырэр. Владимир Путиным, Урысыем и Правительствэ, Федеральнэ ЗэIукIэм тафэраз республикэм IэпыIэгъу къызэрэратырэм пае. Адыгеим ыкIи ащ щыпсэурэ нэбгырэ пэпчъ игъэхъагъэхэм яшIуагъэ къэкIо тихэ­гъэгу игъэхъагъэхэр нахьыбэ хъунхэмкIэ. Урысыем щыпсэурэ лъэпкъ пстэуми афэдэу тэри тиIахь хэтэшIыхьэ ащ игъэ­пытэн, икультурэ, ичIыопс, иэкономикэ ыкIи итворческэ амал инхэм заушъомбгъунымкIэ», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.
Адыгеим и ЛIышъхьэ агу къыгъэкIы­жьыгъ республикэм анахь гъэхъэгъэ инэу ышIыгъэхэр Москва щыкIорэ дунэе къэгъэлъэгъон-форумэу «Урысыер» зыфиIорэм дэгъоу къызэрэщигъэлъагъорэр. Ащ нэужым республикэм ипащэ Адыгеим социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэу ышIыгъэхэм афэгъэхьыгъэу игъэкIотыгъэу къыIотагъ. Джащ фэдэу къэралыгъо программэхэмрэ лъэпкъ проектхэмрэ къыдалъытэхэрэр зэрагъэцакIэхэрэр къыIуагъ, республикэм ихэбзэ къулыкъу­хэм тапэкIи яIофшIэнкIэ анахь лъэшэу анаIэ зытырагъэтыщтхэр къыгъэнэфа­гъэх.

Социальнэ лъэныкъор
Социальнэ лъэныкъомкIэ гъэрекIо Адыгеим Iофышхо щашIагъ. КъумпIыл Мурат зэрэхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, цIыф­хэмрэ унагъохэмрэ социальнэу къэухъу­мэгъэнхэм афытегъэпсыхьэгъэ системэу хэгъэгуми, республикэми щагъэфедэрэм унагъом и Илъэс нахь зиушъомбгъущт. Демографическэ Iофыгъохэм язэшIохын ар фэлэжьэщт. Лъэпкъ проектыкIэхэу «Унагъу», «цIыфхэм гъэшIэ кIыхьэ яIэныр» ыкIи «ЩыIэныгъэм чанэу хэла­жьэ­хэрэр» зыфиIохэрэри ащ фэIоры­шIэщтых. Адыге­им и ЛIышъхьэ минис­терствэм пшъэрылъ фишIыгъ игъо алъэ­гъугъэ пстэури щыIэныгъэм щыпхырыщыгъэным ынаIэ тыригъэтынэу.
«Унагъом и Илъэс икъихьэгъум, Владимир Путиным макъэ къыгъэIугъ сабыибэ зиIэ унагъохэм ястатусрэ ягарантие шъхьаIэхэмрэ федеральнэ гупчэм зэрэкIигъэпытыхьажьыхэрэмкIэ. Сабыибэ зиIэ ны-тыхэм игъо афалъэгъурэ Iэпы­Iэгъухэм азыныкъо нахьыбэр Адыгеим чанэу щарагъэгъоты. Президентым Фе­деральнэ ЗэIукIэм фигъэхьыгъэ Джэ­псалъэм игъо щилъэгъугъэ IэпыIэгъукIэ­хэми зядгъэушъомбгъущт», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

ЦIыфхэр социальнэу ухъумэгъэнхэмкIэ ыкIи сабыйхэр зэрыс унагъохэм IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэнымкIэ пшъэры­лъэу Президентым къыгъэнэфагъэхэр республикэм чанэу зэрэщагъэцакIэхэрэр къэзыушыхьатырэ пчъагъэхэр Адыгеим и ЛIышъхьэ къыхьыгъэх. ГущыIэм пае, сабыибэ зиIэ унагъоу республикэм исхэм илъэс къэс ахэхъо. Джыдэдэм Адыгеим ащ фэдэ унэгъо 8700-рэ фэдиз ис. Гъэ­рекIо республикэ бюджетым къикIыгъэ сомэ миллиарди 4,6-м ехъур социальнэ ухъумэным изегъэушъомбгъун пэIуагъэ­хьагъ. Ащ щыщэу сомэ миллиард 1,3-р сабый зиIэхэм аIукIагъ. Урысыем и Социальнэ фондкIэ Адыгеим ис унагъо­хэу сабый зиIэхэм сомэ миллиарди 6-м ехъурэ ахъщэ IэпыIэгъу къаратыгъ. Унэгъо 850-мэ сомэ миллиони 176-рэ хъурэ социальнэ зэзэгъыныгъэхэр къызыфагъэфедагъэх. Ыпэрэ илъэсым егъэ­пшагъэмэ, сомэ миллион 65-кIэ ар на­хьыб. Мысатыу организациехэм ясоциальнэ проектхэм апае сомэ миллион 30 хъурэ грантхэр къатIупщыгъэх. Гъэ­рекIо ишэкIогъу мазэ сэкъатныгъэ зи­Iэхэм япсауныгъэ зыщызэтырагъэуцо­жьырэ отделениер къызэIуахыгъ. Мы­гъэ нэбгырэ 250-мэ ателъытэгъэ отделе­ниеу «БэгъашIэ хъунхэр» зыфиIорэм ишIын аухыщт. КIэлэцIыкIухэм языгъэпсэфыгъо уахътэ изэхэщэн, япсауныгъэ гъэпытэгъэным, чIыпIэ къин ифэгъэ кIэлэцIыкIухэр зэрыс унагъохэм IэпыIэгъу ягъэ­гъотыгъэным лъэшэу анаIэ атырагъэты.
Адыгеим и ЛIышъхьэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, республикэм ис цIыфхэм ягъашIэ нахь кIыхьэ хъугъэ, гурытымкIэ ахэм къагъашIэ илъэс 75,4-рэ. БлэкIыгъэ илъэсым егъэпшагъэмэ, сабый къэ­хъугъакIэхэу хьадэгъур къызылъыIэсыгъэхэр процент 32,8-кIэ нахь макIэ хъугъэ. АщкIэ зишIуагъэ къэкIуагъэр псауныгъэм икъэухъумэнкIэ амалэу зэрахьагъэхэр ары.

Медицинэр
ПстэумкIи псауныгъэм икъэухъумэн гъэрекIо сомэ миллиарди 9,2-м ехъу пэIуагъэхьагъ. АмбулаториитIу агъэ­псыгъ, Мыекъуапэ дашIыхьэгъэ IэзапIэм Iоф ышIэу ригъэжьагъ. Поликлиникэм ишIын мыгъэ Инэм щаухыщт, къутырэу Гавердовскэми амбулаторие къыдэтэджэщт. Псауныгъэм икъэухъумэн тегъэпсыхьэгъэ псэуалъэхэм гъэцэкIэжьын IофшIэнхэр арашIылIэх. Медицинэ Iэмэ-псымэ техникэ 201-рэ, флюорографиемрэ маммографиемрэ апае мобильнэ комплекситIу къащэфыгъ. IэпыIэгъу псынкIэ язытырэ машинэ 20 аIэкIагъэхьагъ, муниципалитетхэм ямедицинэ учреждениехэм машинэ 13 аратыгъ. ФэгъэкIотэныгъэ зиIэхэм Iэзэгъу уцхэр къызIэкIагъэхьанхэм пае мылъкоу къафыхагъэ­кIыгъэр миллиард 0,5-м нэсыгъ. Кадрэ Iофыгъом изэшIохын агъэлъэшыгъ.

Мы илъэсым щегъэжьагъэу шъолъыр IэпыIэгъукIэхэр республикэм щагъэфедэщтых. Адыгеим и ЛIышъхьэ джащ фэдэу макъэ къыгъэIугъ «Участкэ терапевт анахь дэгъу» зыфиIорэ зэнэкъокъур республикэм щызэхащэнэу зэрэрахъу­хьагъэмкIэ. Мыгъэ апэрэу ар респуб­ликэм щыкIощт. ТекIоныгъэ къыдэзыхырэм сомэ мин 250-рэ фагъэшъошэщт. Республикэ зэнэкъокъоу «Врач анахь дэгъу» зыфиIорэм щатекIорэми джащ фэдиз шIухьафтын ратыщт. Псауныгъэм икъэухъумэнкIэ УФ-м иминистрэу Михаил Мурашко гъэрекIо Адыгеим къызэрэкIогъагъэм икIэуххэм атетэу IофшIэныр нахь зыщагъэлъэшын фэе лъэныкъохэр ЛIышъхьэм къыгъэнэфагъэх. Ахэм зэу ащыщ медицинэ реабилитациемрэ цIыфхэм ядиспансеризациерэ. АР-м и ЛIышъхьэ пшъэрылъ афишIыгъ игъо алъэгъугъэхэр къыдалъытэнхэу, УФ-м и Президент и Джэпсалъэ къыщигъэнэфэгъэ амалыкIэхэр нахь чанэу къызфа­гъэфедэнхэу.

Гъэсэныгъэр
Урысыем гъэсэныгъэмкIэ иминистрэу Сергей Кравцовым гъэсэныгъэмкIэ Адыгеим Iофэу щызэшIуахыгъэм осэшIу къыфишIыгъ. Мы лъэныкъом хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным пае гъэрекIо сомэ миллиарди 9,8-рэ къыхагъэкIыгъагъ. КIэлэцIыкIу IыгъыпIи 3 ашIыгъ, къуаджэу Бжы­хьэкъоежъым нэбгырэ 250-мэ ате­лъытэгъэ гурыт еджапIэ щагъэпсыгъ. Iоныгъом къыщегъэжьагъэу Тэхъутэмыкъое районым еджэпIитIумэ Iоф щашIэу рагъэжьэщт, илъэсэу итыр имыкIызэ, джыри зы еджапIэ агъэпсыщт. Джащ фэдэу мы илъэсым ыкIэ ехъулIэу нэбгырэ 1100-мэ ателъытэгъэ еджэпIакIэ Мыекъуапэ, нэбгырэ 250-мэ ателъытэгъэ еджапIэ псэупIэу Табачнэм щагъэ­псынэу рахъухьэ. Мы илъэс благъэхэм республикэм иеджэпIэ пстэуми гъэцэ­кIэжьын IофшIэнхэр арашIылIэщтых. Илъэсыр имыкIызэ, республикэм иеджа­пIэхэм яспортзалхэр зэкIэ агъэцэкIэжьыщтых. Гъэсэныгъэ тедзэ ягъэгъотыгъэным пае гъэрекIо чIыпIэ 2000 зэха-­
щагъ. Къоджэ гурыт еджапIэхэм «Точка роста» зыфиIохэрэм афэдэ гупчэ 89-рэ къащызэIуахыгъ. КIэлэцIыкIу технопаркэу «Кванториум» зыфиIорэм фэдэ яплIэнэрэ технопаркыр, кIэлэцIыкIухэм атегъэпсы­хьэгъэ «ИТ-куб» зыфиIорэм фэдэ ятIонэ­рэ гупчэр Адыгеим къыщызэIуахыгъэх.
Кадрэ Iофыгъохэр зэшIохыгъэнхэм пае педагогическэ классхэр нахьыбэ ашIыгъэх, къэралыгъо программэу «Къо­джэ кIэлэегъадж» зыфиIорэр пхыращы. ГъэрекIо АКъУ-мрэ Урысые проектэу «Школково» зыфиIорэмрэ япроект ипхырыщын тихэгъэгу щырагъэжьагъ, апэдэдэ Адыгеир ары ащ игъэцэкIэн фежьагъэр. Урысыем зыкъэухъумэжьынымкIэ и Министерствэ игъусэу МКъТУ-м дзэ сэнэхьатхэм защыфырагъэджэщт гупчэ щызэхащагъ. Мыгъэ мы университетым медицинэ кластерэу «ПрофиМед» зыфиIорэм Iоф щишIэу ригъэжьэщт.

«Кадрэ резервым игъэпытэнкIэ Iофэу агъэцакIэхэрэр Президентым игъо ылъэ­гъугъэ амалыкIэхэм нахь агъэлъэшыщтых. Лъэпкъ проектэу «Кадрэхэр» зыфиIорэм экономикэм, промышленностым, социальнэ лъэныкъом лъэшэу ящыкIэгъэ сэнэхьатхэр зыIэ къизгъэ­хьащт специалистхэм ягъэхьазырынкIэ тиамалхэм хэпшIыкIэу заригъэушъомбгъущт, гурыт сэнэхьат гъэсэныгъэ языгъэгъотырэ лъэныкъом хэхъоныгъэ егъэшIыгъэнми ар фэIорышIэщт. Игъо алъэгъугъэхэр зэкIэ щыIэныгъэм щыпхырытщыщтых», — къыIуагъ АР-м и ЛIышъхьэ.
КъумпIыл Мурат ныбжьыкIэ политикэм ипхырыщын, къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм патриотическэ пIуныгъэ ягъэгъо­тыгъэным япхыгъэ Iофыгъохэм шъхьафэу къащыуцугъ. Республикэм ипащэ Адыге­им гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ, АР-м ныбжьыкIэ политикэмкIэ и Комитет, «Пэрытхэм ядвижение» зыфиIорэм ишъолъыр къутамэ пшъэрылъ афишIыгъ лъэпкъ проектыкIэу «Урысыем иныбжьыкIэхэр» зыфиIорэр нахь чанэу республикэм щыпхыращынэу.

Культурэр
ГъэрекIо культурэм зыкъегъэIэтыгъэ­ным сомэ миллиарди 2,5-м ехъу пэIуа­гъэхьагъ. Культурэм иунитIу къуаджэхэм ащагъэпсыгъ, тфы агъэцэкIэжьыгъ, искусствэхэмкIэ кIэлэцIыкIу еджапIэу Тульскэм дэтым гъэцэкIэжьынхэр рашIы­лIагъэх. ИскусствэхэмкIэ кIэлэцIыкIу еджапIэу N 5-у Мыкъуапэ дэтыр агъэкIэ­жьыгъ, креативнэ индустриехэм яеджэпIитIу, зы модельнэ тхылъеджапIэр агъэ­псыгъ. «Единэ Россием» ипартийнэ проект диштэу культурэм иучреждение 12-мэ ыкIи музеи 6-мэ оборудованиякIэхэр ачIагъэуцуагъэх. Культурнэ хэхъо­ныгъэмкIэ Гупчэм ишIын, концерт залэу «Налмэсым» игъэкIэжьын мыгъэ ­аухыщт. Джащ фэдэу Адыгеим и ЛIышъхьэ пшъэ­рылъ афишIыгъ къэралыгъо программакIэу «Культурэм иIофышIэу къуаджэм дэсыр» зыфиIорэм ипхырыщын къи­хьащт илъэсым зыфагъэхьазырынэу.

«Урысыем и Президент и Джэпсалъэ къыщыхигъэщыгъ культурэ кIэным ипсэуа­лъэхэм якъэухъумэнкIэ пIэлъэ кIыхьэм телъытэгъэ программакIэ зэрэрагъэжьэщтыр. Культурэм исаугъэтхэр зыпкъ изыгъэуцожьырэ организациехэм IэпыIэгъу ятыгъэныр ащ къыщыдэлъытагъ. ШIокI имыIэу Адыгеир ащ фэдэ программэм хэлэжьэщт. Республикэм икъэлэ шъхьаIэ мы лъэныкъомкIэ Iофэу щытшIэрэр ащ нахь къыгъэлъэшыщт», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Спортыр ыкIи
физическэ культурэр
Адыгеим гъэхъэгъэшIоу ышIыгъэхэм зэу ащыщ цIыфхэр спортым зэрэпылъхэмкIэ пэрытныгъэ зыIыгъ шъолъыритф­мэ тиреспубликэ зэрахахьэрэр. ЦIыф-­
хэм спорт псэуалъэхэр зэрафикъурэмкIэ Урысыем гурытымкIэ ишапхъэхэм ташъхьэдэкIы, процент 62,1-м тынэсы. ГъэрекIо спортымрэ физкультурэмрэ хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэным сомэ миллион 920-м ехъу пэIуагъэхьагъ. Псауны­гъэр зыщагъэпытэрэ физкультурэ комплекс псэупIэу Первомайскэм щагъэ­псыгъ, станицэу Ханскэм ГТО-мкIэ шап­хъэхэр зыщатыщт зы чIыпIэ щызэтырагъэпсыхьагъ, Мыекъопэ спорт еджэ­пIи 6-мэ ящыкIэгъэ спортивнэ обору­дованиер къафащэфыгъ. Мыгъэ псауныгъэр зыщагъэпытэрэ физкультурэ комп­лекси 4 агъэпсыщт. Спортышхом гъэхъэгъэ инхэр щызышIырэ спортсменхэмрэ ахэм ятренерхэмрэ IэпыIэгъу арагъэгъоты. Урысыем ихэшыпыкIыгъэ купхэм Адыгеим щагъэсэгъэ спортсмен 61-рэ ахэхьэх.
Адыгеим и ЛIышъхьэ зэрэхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, социальнэ пшъэрылъхэр гъэцэкIэгъэнхэм, хэхъоныгъэ нахьыбэу шIыгъэным апае мылъкур зэрагъэфе­дэрэм, бюджет къэкIуапIэхэр аIэ къызэ­рэрагъахьэрэм анаIэ атырагъэтын фае. БлэкIыгъэ илъэсым фэхъугъэ кIэуххэр пштэмэ, финансхэр дэгъоу зыгъэIоры­шIэрэ ыкIи бюджет мылъкур шъхьэихыгъэу зыгъэфедэрэ шъолъырхэм Адыгеир ахэтыгъ. Лъэпкъ проектхэм, федеральнэ, шъолъыр къэралыгъо программэхэм ягъэцэкIэн мылъкоу пэIуагъахьэрэм хэ­хъуагъ, гъэрекIо сомэ миллиард 24,6-рэ ар хъугъэ. А мылъкумкIэ республикэм псэолъэ 88-рэ, инженер инфраструктурэм ипсэуалъэхэри ахэм зэрахэтхэу, щагъэ­псыгъэх ыкIи щагъэцэкIэжьыгъэх. Мыгъэ псэолъэ 64-рэ республикэм щагъэпсыгъ.
«Бюджетым мылъкоу къихьэ­рэр на­хьыбэ хъу зыхъукIэ, илъэс къэс пшъэ­рылъхэу зэшIотхыхэрэри нахьыбэщтых. Шъолъырхэм финанс IэпыIэгъу ягъэгъо­тыгъэнымкIэ амалыкIэхэу Урысы­ем и Президент Федеральнэ ЗэIукIэм фигъэ­хьыгъэ Джэпсалъэм игъо щилъэгъугъэхэм ыкIи бюджет кредитхэмкIэ чIыфэхэм ящэнитIу зэратыратхыкIыжьыщтым яшIуа­гъэкIэ пшъэрылъ шъхьаIэхэм язэшIохыни нахьыбэу мылъку пэIудгъэ­хьан тлъэ­кIыщт», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Экономикэр зыпкъ ит
АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат экономикэм къытегущыIэзэ, ар зыпкъ зэритым къыкIигъэтхъыгъ. Къэралыгъом пэрыохъу къыфэхъурэр бэ нахь мышIэми, тихъызмэтшIапIэхэм чанэу Iоф ашIэ. Экономикэ къэгъэлъэгъонхэми ахэхъо. 2023-рэ илъэсымкIэ ВРП-р проценти 102,5-рэ, къыдагъэкIырэм ииндекс проценти 106,1-рэ хъугъэх. ПэшIорыгъэшъэу къызэралъытагъэмкIэ, блэкIыгъэ илъэсым инвестициеу экономикэм къыхалъхьагъэр сомэ миллиард 61,6-рэ мэхъу. Проект 43-рэ гъэ­рекIо Адыгеим щыпхыращыгъ, инвестициеу ахэм къатыгъэр сомэ миллиард 85,4-рэ хъугъэ. Поселкэу Инэм щырагъэжьэгъэ промышленнэ чIыпIэшхоу сомэ миллиард 65-рэ инвестициеу экономикэм къыхэзылъхьащтым ишIын лъагъэкIуатэ. Ащ IофшIэпIэ чIыпIэ мини 10-м ехъу къытыщт. Республикэм ипромышленность хэхъоныгъэхэр ышIынхэм мы проектыр фэIорышIэщт. Паркыр аухымэ ащ чIыпIэ щызыубытыщт компаниехэр щыIэх. Iоф гъэнэфагъэ зиIэхэм IэпыIэгъу ятыгъэным фэшI лъэпкъ проектхэм ама­лэу къатырэр чанэу агъэфедэ, шъолъыр­ми иIахь хелъхьэ. Ежь-ежьырэу IофшIэн къызфэзгъотыжьыгъэхэм япчъагъэ блэ­кIыгъэ илъэсым нэбгырэ мин 22-м нэ­сыгъ. Унэе предпринимательхэм джыри мин захахъом, нэбгырэ 13700-рэ хъугъэх.

Мэкъумэщ хъызмэтыр
Былымэу хъызмэтшIапIэхэм аIыгъым, чъыгхатэу агъэтIысхьэрэм, щэу къыдагъэкIырэм ахэхъуагъ. Былымылэу, чэтылэу хъызмэтшIапIэхэм къатIупщырэр процент 14-кIэ нахьыбэ хъугъэ, консервэ гъомылапхъэу ыкIи шъонэу къашIырэм процент 80 хэхъуагъ, процент 40-кIэ нахьыб дагъэу къыдагъэкIыгъэр, лым хэшIыкIыгъэ гъомылапхъэу, тхъоу къа­шIырэми хагъэхъуагъ.
КъыдэгъэкIыным зиIахьышхо хэлъыр республикэм ибрендэу адыгэ къуаер ары. БлэкIыгъэ илъэсым къое зэфэшъхьафхэу тонн мин 28,1-рэ Адыгеим ихъызмэтшIапIэхэм къатIупщыгъ.

— ТапэкIи мыщ икъэгъэлъэгъонхэм зэрахэхъощтым тыпылъыщт ыкIи Влади­мир Путиным къытфишIыгъэ пшъэры­лъыр, илъэсихкIэ мэкъумэщ хъызмэтым фэдиплIыкIэ хэхъоныгъэхэр егъэшIыгъэн­хэр, фэдизрэ ныкъорэкIэ нахьыбэу IэкIыбым атIупщыным къыфэкIогъэныр, дгъэцэкIэщт. Урысыем имэкъумэщ хэхъо­ныгъэхэр ышIынхэм Адыгеим иIахь зэрэхилъхьащтым амалэу тиIэр етхьы­лIэщт, — къыIуагъ АР-м и ЛIышъхьэ.
Адыгеим имэкъумэщ хъызмэт IэпыIэгъу етыгъэным федеральнэ ыкIи шъо­лъыр бюджетхэм къахэхыгъэу сомэ миллион 865-рэ икIыгъэ илъэсым пэIуагъэхьагъ.

ЗекIоныр
Адыгеир зекIоным ылъэныкъокIи ыпэкIэ лъыкIотагъ. Мыщ фытегъэпсыхьэгъэ лъэпкъ проектым къыдыхэлъыта­гъэу ашIыщт зыгъэпсэфыпIэу «Лэгъонакъэм» иинфраструктурэ етIупщыгъэу агъэпсы. Ащ сомэ миллиарди 10,3-рэ тефэщт. ИкIыгъэ илъэсым сомэ миллиарди 4,3-р агъэфедагъ, мыгъэ миллиарди 2,1-м ыуасэ ашIыщт.
Ащ дакIоу зекIо-рекреационнэ паркэу Адыгеим щашIыщтым пае чIыпIэр агъэ­хьазыры. Ащ зэкIэмкIи гектари 110-рэ зэлъиубытыщт. Проектым ипхырыщын рагъэжьагъ. Инфраструктурэм игъэпсын пае къэралыгъом къытырэ бюджет чIы­фэмрэ хэушъхьафыкIыгъэ казначейскэ кредитымрэ агъэфедэхэзэ а чIыпIэр ашIы.
ЗекIо мэшIокоу «Жемчужина Кавка­за» зыфиIорэр зэрыкIощт гъогуми Адыге­ир хагъэхьагъ. Мыекъуапи зекIоным зыщырагъэушъомбгъун гухэлъ яI. Ащ пае мы илъэсым сомэ миллион 97-рэ субсидиеу республикэм къыфэкIощт.

Гъогухэр
Гъогухэм язегъэушъомбгъуни лъэныкъо шъхьаIэхэм ащыщ. «Щынэгъончъэ ыкIи шэпхъэшIухэм адиштэрэ гъогухэр» зыфиIорэ лъэпкъ проектым къыдыхэлъы­тагъэхэм япхырыщынкIэ гъэхъэгъэ инхэр зэришIыхэрэм фэшI илъэсиплI хъугъэу Адыгеим УФ-м и Правительствэ идиплом къыфагъэшъуашэ. Мы лъэпкъ проектым пIалъэу къыгъэуцухэрэм апэ итхэу Iоф­шIэнхэр зэшIуахых. Къушъхьэ чIыпIэхэм ягъогухэми зарагъэушъомбгъу. БлэкIыгъэ илъэсым гъогухэм яшIын ыкIи ягъэ­цэкIэжьын пстэумкIи сомэ миллиарди 7 пэIуагъэхьагъ. Ащ щыщэу сомэ миллиарди 4,6-р республикэ бюджетым къыхэхыгъ.
Федеральнэ проектэу мы лъэныкъом фытегъэпсыхьагъэм ишIуагъэкIэ Мые­къуапэ игъогухэм автобус 20 атыратIупщыхьагъ. Мы илъэсым джыри 50 къащэфын гухэлъ яI.

ПсэолъэшIыныр
Мы лъэныкъоми зеушъомбгъу. Ащ псэупIэхэм ятеплъэ егъэдахэ, общественнэ чIыпIэхэр нахьыбэ ешIых. Унэхэри пIалъэхэм апэ итхэу атых. БлэкIыгъэ илъэсым квадрат метрэ мин 570-рэ шъолъырым щатыгъ.
ЧIыпIэхэм хэхъоныгъэхэр ашIынхэм фытегъэпсыхьэгъэ проектитф атIупщыгъ. Ахэм яшIуагъэкIэ Мыекъуапэ районищ, поселкэу Яблоновскэмрэ къуаджэу АдыгеякIэмрэ ярайон цIыкIу зырыз кIэу яIэ хъущтых. А проектхэм къадыхэлъытагъэу квадрат метрэ миллион фэдиз фэтэрыбэу зэхэт унэхэм ащатыщт.
Джащ фэдэу жъы хъугъэ унэу зэхэоным нэсыгъэхэм ачIэсхэм ягъэкощынкIи къэгъэлъэгъонхэр фэдищкIэ нахьыбэ хъугъэх, кIэлэцIыкIу ибэхэм псэупIэхэр ятыгъэнхэм пстэумкIи сомэ миллиони 177,5-рэ пэIуагъэхьагъ, унэгъо ныбжьыкIэу 134-мэ псэукIэ амалэу яIэр на­хьышIу ашIыгъ. ЦIыфхэм ямылъку зэхалъхьэзэ ашIырэ унэхэм ятынкIэ къагъэпцIагъэхэм яIофи мы илъэсым зэхэфыгъэ хъущт.

Общественнэ чIыпIэхэм, щагухэм язэтегъэпсыхьан
Общественнэ чIыпIэхэмрэ фэтэрыбэу зэхэт унэхэм ящагухэмрэ язэтегъэ­псы­хьан гъэрекIо сомэ миллион 400 фэдиз республикэм пэIуигъэхьагъ. Инфраструктурэм игъэкIэжьын коммунальнэ псэуа­лъэхэм язытет нахьышIу шIыгъэныр, фабэр къэзытырэ системэр лъэхъаным диштэу шIыжьыгъэныр къыхеубытэх.
«Россетьхэм» республикэм зэпхыныгъэу дыриIэм ыкIи УФ-м энергетикэмкIэ и Министерствэ IэпыIэгъоу къытырэм яшIуагъэкIэ электричествэм иподстанции 9 тишъолъыр щызэблахъугъ. «Газпромым» Iофэу дашIагъэм ишIуагъэкIэ процент 95,4-у Адыгеим гъэстыныпхъэ шхъуантIэр иIэ хъугъэ.

«Единэ Россиер» кIэщакIо зыфэхъугъэу, УФ-м и Президент зыдыригъэштэгъэ программэу «социальнэ догазификацием» фэгъэхьыгъэм ишIогъэшхо къэкIо. КъэкIощт илъэсым ыкIэм нэс процент 96,65-у республикэм газ иIэ хъунэу ащ гугъапIэ къеты.
— Президентыр Джэпсалъэм къызеджэм «догазификацием» фэгъэхьыгъэ программэм зегъэушъомбгъугъэнэу, чъыгхэтэ товариществэхэри хэгъэхьэгъэн­хэу къыIуагъ. IэпыIэгъу пстэур чанэу дгъэфедэщт. Предпринимательствэм нахь зиушъомбгъуным, тишъолъыр инвестициехэр нахьыбэу къыхалъхьанхэм тапэкIи тадэлэжьэщт. Республикэм промышленностым зыщиушъомбгъунымкIэ амалэу иIэр дгъэфедэзэ, къыдэдгъэкIырэми хэдгъэхъощт, — къыхигъэщыгъ АР-м и ЛIышъхьэ.

ПшъэрылъыкIэхэр
УФ-м и Президент кIэщакIо зыфэхъу­гъэхэр, пшъэрылъэу къыгъэнэфагъэхэр къыдэлъытагъэхэу тапэкIэ лъэныкъо шъхьаIэу Iоф зыдэшIэгъэн фаехэм АР-м и ЛIышъхьэ анаIэ тыраригъэдзагъ.
Владимир Путиным Федеральнэ ЗэIукIэм фэгъэзэгъэ Джэпсалъэм къызе­джэм, унагъо пэпчъ ищыIакIэ нахьышIу хъуным фытегъэпсыхьэгъэ программакIэу кIэщакIо зыфэхъугъэхэм къатегущыIагъ, лъэныкъоу яIофшIэн зыдэ­гъэ­зэгъэн фаехэр къыгъэнэфагъэх. ЦIыф­хэм япредложениехэр проектхэмрэ уна­шъо­хэмрэ лъапсэ зэрафэхъугъэхэм къэралыгъом ипащэ къыкIигъэтхъыгъ.
ЦIыфхэр социальнэу къэухъумэгъэнхэмкIэ системэр гъэлъэшыгъэныр, инвестициехэмрэ бизнес цIыкIумрэ Iэпы­Iэгъу ятыгъэныр, инфраструктурэм зегъэушъомбгъугъэныр, технологическэ суверенитетыр гъэпытэгъэныр, IофышIэ­хэмкIэ IэпэчIэгъанэ гъэхьазырыгъэныр, хэбзэ зэхэтыкIэхэр, культурнэ кIэныр къэухъумэгъэнхэр илъэсих благъэмкIэ пшъэрылъэу къышIыгъэхэм ащыщых.
Мылъкур зищыкIагъэм игъом ыкIи икъоу пэIугъэхьэгъэным, проектхэм къа­дыхэлъытагъэхэр пхырыщыгъэнхэм, социальнэ пшъэрылъхэр Iэпэдэлэл мы­шIыгъэнхэм республикэм ихэбзэ гъэцэ­кIэкIо къулыкъухэм анаIэ тырагъэтын фае. ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэмрэ ахэм ягупсэхэмрэ апшъэ щытхэм ащыщынхэ фае.
— Адыгеим унагъоу ис пэпчъ IэпыIэгъур зэхишIэн фае. Iофэу тшIэрэм ары мэхьэнэ шъхьаIэу хэлъхьагъэ хъурэр. Тигухэлъыр республикэм исхэм псэукIэ амал тэрэзхэр афэшIыгъэнхэр ары. ЦIыфхэр ащкIэ къытщэгугъых, — къыхигъэщыгъ КъумпIыл Мурат.
ПшъэрылъыкIэхэр зэрэпхыращыщт IэпэчIэгъанэхэр зэрагъэпсыгъэхэр Адыге­им и ЛIышъхьэ къыхигъэщыгъ. Ащ къы­зэриIуагъэмкIэ, экономикэм хэхъоныгъэ­хэр егъэшIыгъэнхэм пае анахьэу промышленностымрэ зекIонымрэ зызтырагъэощтыр. Шъолъырым иинфраструктури агъэкIэжьы. Республикэм IэпыIэгъоу къыфакIорэр лъэныкъо шъхьаIэхэм яIоф­шIэн нахьышIу хъуным фэIорышIэщт.
Адыгеир Азовэ -хы ШIуцIэ кластерым зэрэхагъэхьагъэми ишIуагъэ къэкIощт. Президентым зыдыригъэштэгъэ проектыр хэгъэгум хэхъоныгъэхэр езыгъэшIыщтхэм зэу ащыщ. Республикэм зыкъезыгъэIэтыщт лъэныкъо 22-рэ гъэнэфагъэ хъугъэ. Ахэр промышленнэ къыдэгъэкIыным, псэупIэхэм яшIын ыкIи зекIоным япхыгъэх.
— Инвестициехэр нахьыбэу къыхэлъ­хьагъэ хъуным, къыдэгъэкIыныр лъэхъа­ным диштэу гъэкIэжьыгъэным, шIыкIакIэ­хэр, цифрэ технологиехэр нахьыбэу гъэфедэгъэнхэм ылъэныкъокIэ IофшIэнхэр нахь дгъэлъэшыщтых. Адыгеим ипсэупIэхэр лъэхъаным диштэу зэтегъэ­псыхьэгъэнхэм, Iэрыфэгъу щыIакIэ адэ­лъыным фэшI шIыкIэ зэфэшъхьафхэр ащыпхырыщыгъэнхэм тыпылъыщт, — къыIуагъ Адыгеим и ЛIышъхьэ. — Социальнэ лъэныкъомрэ экономикэмрэ хэхъоныгъэхэр ашIынхэм фытегъэпсы­хьэгъэ Iофэу тшIэрэр демографиер на­хьышIу хъуным, унагъохэм гъотэу яIэм хэхъоным, тхьамыкIэу псэурэм ипчъагъэ къыщыкIэным фэIорышIэн фае.
ИкIэухым республикэм ипащэ политическэ хъугъэ-шIэгъэ шъхьаIэу къэблагъэрэм, гъэтхапэм и 15 — 17-м УФ-м и Президент ихэдзынхэу щыIэщтхэм, япхы­гъэ пшъэрылъхэр къыгъэнэфагъэх. Ащ фэгъэзагъэхэм хэбзэгъэуцугъэр укъуа­гъэ мыхъуным, мы кампаниер щынэгъончъэу рекIокIыным анаIэ тырагъэтын фае.
— Республикэм исхэм хэдзыпIэ участкэхэм къякIолIэнхэу ыкIи тинеущырэ мафэ амакъэхэр фатынхэу сы­къяджэ. Адыгеим щыпсэухэрэм лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ зэрыс ти Хэгъэгушхо шъхьафитэу хэхъоныгъэхэр егъэшIы­гъэнхэм фытегъэпсыхьэгъэ IофшIэныр лъызгъэкIотэщтыр къызэрэхахыщтым сицыхьэ телъ, — къыкIигъэтхъыгъ АР-м и ЛIышъхьэ.
КъумпIыл Мурат шIуагъэ къытэу блэ­кIыгъэ илъэсым Iоф зышIагъэхэм зэрафэразэр къыхигъэщыгъ, пшъэрылъхэр республикэм щыпхырыщыгъэнхэм цIыфэу исхэм яIахьышхо зэрэхэлъым къыкIи­гъэтхъыгъ, тидзэкIолIхэм текIоныгъэр къыдахынышъ, охътэ благъэм яуна­­гъохэм къахэхьажьынхэу къафэлъэIуагъ.

АР-м и ЛIышъхьэ ипресс-къулыкъу
Сурэтхэр: А. Гусев, А. Балабась.