БлэкIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэмкIэ, шъоущыгъу узыр зиIэхэм япчъагъэ дун­аим щыхэхъуагъ. Урысыер пштэмэ, нэбгырэ миллион 12,5-рэ фэдизыр ащ егъэсы­ма­джэ, пчъагъэм ипроценти 7-м инсулиныр зыхалъхьэ. УплъэкIунхэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, узыр «къэныбжьыкIагъ»: джы нахьыбэрэмкIэ ар илъэс 35-рэ зыныбжьымэ къызыдаштэ. Мы лъэныкъомкIэ Адыгеим иIоф зытетыр зэдгъашIэмэ тшIоигъоу АР-м иклиническэ сымэджэщ диабетологиемкIэ и Гупчэ ипащэу, врач-эндокринологэу ЯхъулIэ Маринэ гущыIэгъу тыфэхъугъ.

— Марин, Адыгеир тштэмэ, пчъагъэхэр сыд фэдэха?

— Шъыпкъэ, шъоущыгъу узыр къызэузхэрэм япчъагъэ республикэми щыхэхъуагъ. Ау бэ дэд пIон плъэкIыщтэп: нэбгырэ 300 фэдиз, проценти 3-м нэсы. Зигугъу сшIырэр зыныбжь икъугъэхэр ары. НэмыкI шъолъырхэм ягъэпшагъэмэ, ар бэп. УрысыемкIэ проценти 6-м щыкIахьэ. ПстэумкIи непэ шъоущыгъу уз зиIэ нэбгырэ мин 16452-рэ республикэм щэпсэу, ащ щыщэу 808-мэ инсулиныр зыхалъхьэ. Мыхэм ахэтэп кIэлэцIыкIу­хэр. Щылэ мазэм и 1-м ехъулIэу ахэр нэбгыри 139-рэ фэдиз мэхъух.

— Шъоущыгъу узыр ихьылъа­гъэкIэ зэтефыгъ. А узыр къызыхэжъугъэщыгъакIэхэм сыд фэда къяузыгъэр?

— Пчъагъэхэм сыдигъуи къыхэзыгъа­хъохэрэр шъоущыгъу узым ия 2-рэ гъэ­псыкIэ зиIэхэр ары. Апэрэм хэхьэрэ сымаджэхэр нахьыбэ хъугъэх сIон слъэ­кIыщтэп. Ар нахь хьылъ, ар зиIэхэр инсулиным епхыгъэх. Мы узым нэмыкI гъэпсыкIэхэри иIэх, ау ахэр къызэузы­хэрэм япчъагъэ мэкIэ дэд. КъызэрэсIуа­гъэу, бэмэ къяузырэр я 2-рэ гъэпсыкIэ зиIэр ары. Ахэр шэ егъэлыягъэ зытелъхэр, инсулиныр икъоу зэхэзымышIэхэрэр, гу-лъынтфэ зэхэтым ыгъэгумэкIхэрэр ыкIи шъоущыгъу узыр къызэузырэ Iахьыл­хэр зиIэхэр ары. Аужырэр ушэтынхэмкIэ агъэунэфыгъ: я 2-рэ гъэпсыкIэ зиIэ шъоущыгъу узыр IахьылныгъэкIэ зэIэпахы. ЛIакъом щыщ горэ ащ рысымэджагъэмэ, лIэуж горэм къыхэфэжьын ылъэкIыщт. Сымэджагъэр нахьыбэ зыхъукIэ, ащ ищынагъо нахь ин. ГущыIэм пае, уиIахьыл зы нэбгырэм узыр иIагъэмэ, ыуж къи­кIыщтым къызэрэхэфэжьыщтым ищынагъо процент 25— 50, нымкIи тымкIи ащ рысымаджагъэ­хэр къахэфагъэмэ, ар процент 70-м нэсы.

— Шъоущыгъу уз зиIэхэм сыд фэдэ IэпыIэгъуа непэ республи­кэм щагъотырэр?

— Ащ зэхъокIыныгъэ фэхъугъэп. Сыдигъуи фэдэу джыри ящыкIэгъэ Iэзэгъу уцхэр аратых. Узэу яIэм елъытыгъэу къэралыгъо IэпыIэгъу агъотын фаеу щыт: Iэзэгъу уцэуи шIы, инсулинэуи шIы. Шъо­ущыгъур дэкIоягъэмэ ежь-ежьырэу зэрауплъэкIущт амалымкIэ Iофхэм язытет нахьышIу хъугъэ. Сыдигъуи ахэр аIэкIэ­дгъэ­хьаным ыуж титыгъ, ау ащ дэжьым ар шIушIэ IэпыIэгъугъ. Джы республикэм къещыфых ыкIи нахьыбэу, ыпкIэ хэмы­лъэу сымаджэхэм ареты.
Ау анахь шъхьаIэр мы илъэсым федеральнэ программакIэу «Шъоущыгъу узым пэуцужьыгъэныр» зыфиIорэм иIоф­шIэн къэралыгъом зэрэщиублэжьыгъэр ары, республикэми ащ Iоф щешIэ. ПстэумкIэ программэр илъэсищым ате­лъы­тагъ. ТапэкIи ар щыIагъ: 1996-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу илъэс 12-рэ лэжьагъэ. Ащ ыужи тIогъогогъо лъагъэ­кIотэгъагъ. Ащ дэжьым программэм ишIуагъэкIэ тикъулыкъу ахъщэ къыфатIупщыщтыгъ, ищыкIэгъэ псэуалъэхэр къащэфыщтыгъэх, эндокринологие гупчэхэр зэтырагъэпсыхьэщтыгъэх, мы узымкIэ еджапIэхэр зэхащэщтыгъэх. Ащ ихьатыр­кIэ илъэс зэкIэлъыкIохэм сымаджэхэм тызэряIазэрэм идэгъугъэ нахьышIу тшIын тлъэкIыгъагъэ, къагъашIэрэми хэхъуагъ, къэгъэлъэгъонышIухэр тигъэшIыгъэх. Ащ дэжьыр ары сымаджэхэм ежь-ежьырэу зызэрауплъэкIурэ пкъыгъохэр Iэзэным къызхэдгъэхьагъэхэр, аужырэ шапхъэ­хэмкIэ тяIазэу зытыублагъэр. Ау программэм иIофшIэн зызэпэум, ащ тызэрэфэныкъор зэхэтшIагъ. БлэкIыгъэ илъэсым Урысыем псауныгъэр къэухъу­мэгъэнымкIэ иминистрэ зэхэсыгъо зэхищэгъагъ. Ащ дэжьым программэм икъэштэжьын фэгъэхьыгъэ упчIэм щытегущыIагъэх. ШIуагъэу къыхьыгъэмрэ зымылэжьэжьырэм къыкIоцI къэгъэлъэгъонхэр зыфэдэмрэ зызэрагъапшэм, IэзакIэм идэгъугъэ къыщыкIагъэу агъэ­унэфыгъ ыкIи программэр лъыгъэкIотэгъэн фаеу алъытагъ.

— Программэм сыдэущтэу Iоф ышIэра? Сыда ащ къыдыхэлъытагъэр?

— Анахь шъхьаIэу ащ иIофшIэнкIэ къыхэзгъэщымэ сшIоигъор «Диабетым иеджапI» зыфатIорэм къызэредгъэгъэзэжьыгъэр ары. Илъэс заулэкIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ, ыпэрэ программэхэм кIуачIэ яIэ зэхъум ар зэхэтщагъэу Iоф ышIэ­щтыгъ, шъоущыгъу уз зиIэхэм апае егъэджэнхэр зэхатщэщтыгъэх. Джы ахэм алъыпытыдзэжьын тлъэкIыгъэ.
Джащ фэд, сымаджэхэр зэрэтыуп­лъэкIухэрэм идэгъугъэ нахьышIу зы­шIыщт Iэмэ-псымэхэр тщэфышъущтых. Лъыр нахь куоу тыуплъэкIун амал тиIэ хъугъэ. IэзакIэу сымаджэхэм арахьылIэрэм идэгъугъэ, шIуагъэу къыхьырэр ащ къегъэ­унэфы. Непэ республикэм ирайон пэпчъ ащ фэдэ псэуалъэхэр ащагъэуцугъэх ыкIи щылэ мазэм къыщегъэжьагъэу Iоф ашIэ. Ащ нэс мыщ фэдэ амал зиIагъэр респуб­ликэ сымэджэщ закъор ары. Ар хэхъо­ныгъэшIоу сэ сэлъытэ.

— Щылэ мазэм къыщегъэжьагъэу ащ фэдэ амалхэр шъуиIэ­хэмэ, апэрэ зэфэхьысыжьхэр щыIэха?

— БэмышIэу АР-м псауныгъэр къэухъу­мэгъэнымкIэ иминистрэ тыригъусэу районхэр къэткIухьагъэх. Кардиологхэм, неврологхэм ыкIи эндокринологхэм за­IудгъэкIагъ, сыда пIомэ гу-лъынтфэ уз­хэмрэ шъоущыгъу узымрэ лIэныгъэмкIэ пчъагъэхэм янахьыбэр къагъэпсы. Ахэм къызэраIуагъэмкIэ, лъыр зыуплъэкIурэ оборудованиер зэпыу имыIэу агъэлажьэ. Арышъ, зэфэхьысыжьхэмкIэ джыри жьыIо, ау къэблэгъэрэ уахътэм, сызэрэгугъэрэмкIэ, ахэр тиIэщтых.

— Диабетым иеджапIэ къыфэд­гъэзэжьынышъ, сыда ащ ипшъэрылъыр?

— Мы еджапIэр УФ-м псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ и Министерствэ иунашъокIэ зэхэщагъ. Ащ ишIуагъэкIэ сымаджэм иуз фэгъэхьыгъэ шIэныгъэхэр рагъэгъотых, ищыкIагъэ хъумэ, ежь-ежьырэу IэпыIэгъу зэригъэ­кIыжьышъуным фагъасэ. ЕджапIэр АР-м идиагностическэ IэзапIэ ыкIи къалэм иIэзэпIитIумэ ащыгъэпсыгъ. Джащ фэдэу Мыекъопэ ыкIи Тэхъутэмыкъое районхэм ахэр къащызэIутхынхэу щыт. Республикэм ипсэупIэхэм къарыкIыхэрэр егъэджэнхэм ахэлэжьэнхэ алъэкIыщт. ЫпэкIэ къызэрэщысIуагъэу, еджапIэм иIофшIэн мы илъэсым ригъэжьэжьыгъэ къодый, арышъ, джырэкIэ къакIорэр макIэ, ау сэгугъэ ахэм япчъагъэ хэхъонэу. Узым «дэпсэунхэу» ащ щыфагъасэх. Егъэджэнхэр мафэ къэс сыхьатитIурэ макIох.

— Иуз ыштэныр сымаджэм къе­хьылъэкIа?

— Ары адэ, узыр къызхагъэщыгъэ къодыер егъэджэным фэхьазырэп. Ащ уахътэ ищыкIагъ. Арышъ, ащ фэдэм е изакъоу удэлэжьэн фае, е ежь фэдэхэм ягъусэу ебгъэджэщт. Узым игъэпсыкIэкIи, зэрэсымаджэхэм ибагъэкIи зэхэуушъхьафыкIынхэ фае.

— Сымаджэхэр сыдэущтэу къы­хэжъугъэщыхэра? Диспансеризацием ишIуагъэ къэкIуа, хьаумэ ежь-ежьырэу зэгуцэ­фэжьхэшъ, къышъуфэкIоха?

— Зэфэшъхьафэу узыр къэнэфэн фае. Ар цIыфым идагъомэ диспансеризацием къызэрэхигъэщын фаем щэч хэлъэп. Ау сыд фэдэрэ узи фэдэу шъоущыгъу узыри нахьыжьэу къэбгъэнафэмэ нахьышIу, сыда пIомэ Iэзэгъу уцэу епхьылIэщтыри нахь макI, IэзакIэри фэшъхьаф. ЕтIанэ къасIомэ сшIоигъор, шъоущыгъур зыфэдизыр гъэунэфыгъэным фэшI лъыр гунэкIэу аты. Ар макIэу сэлъытэ. Лъынтфэмэ агъэгумэкIэу, бащэ цIыфым къещэчымэ, е глюкозэмкIэ, е шхынкIэ гъэ­хьылъагъэу лъыр ууплъэкIун фае. Арышъ, шъоущыгъу узымкIэ гуцафэ пшIыгъэмэ, куоу зыууплъэкIун фае, етIани ар уиIахьыл горэхэм яIэмэ. Илъэсыбэ хъугъэу Iоф сэшIэми, сырихьылIэ къэс сэгъэшIагъо. НыбжьышIу ит цIыфыр къыпфэкIонышъ, ишъоущыгъу ммоль/л. 11-17 нэс дэкIоягъэу къычIэкIы. «Джырэ нэс тыдэ ущыIагъа?» зысIокIэ, «Фэбагъэ, ащ пае псыбэ сешъоу слъытагъэ» аIо.

— Шъоущыгъу уз зиIэм IэзакIэу къыфагъэуцугъэм блэмыкIэу ыгъэцакIэмэ, ищыIакIэ идэгъугъэ сыд фэдэщта?

— ЗэкIэ ыгъэцакIэмэ, цIыф къызэрыкIом фэдэу гъэшIэ кIыхьэ къыгъэшIэн ылъэкIыщт. Шъыпкъэ, ащ кIуачIэрэ щэIагъэрэ ищыкIагъ, ау пфэмыгъэцэкIэнэу щытэп. Анахь шъхьаIэр — шъоущыгъур зыфэдизым ренэу гъунэ лъыпфын фае. Ари непэ Iэрыфэгъу хъугъэ. Iапэр умыулыIоу, ар зыуплъэкIурэ пкъыгъохэр джы щыIэх. Ахэр сабыйхэм апае жъугъэу агъэфедэх. АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ихьатыркIэ шъоущыгъу уз зиIэ сабыйхэм ащ фэдэ пкъыгъохэр аратыгъэх. Ны-тыхэр имысхэми, сабыим илъ изытет телефонымкIэ алъэгъун алъэкIы. Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, ащ фэдэ хъун ылъэкIыным егупшысэгъоягъ.
ТапэкIэ шъоущыгъу уз зиIэ сабыйхэм икъоу ахахъощтыгъэп, ялэгъумэ адиштэщтыгъэхэп. Непэ садэжь къычIэхьэрэ ныбжьыкIэхэм узяплъырэм, сымаджэхэми пшIэщтхэп. Ахэр зыпылъыжьхэу, ищыкIагъэр зэкIэ зыгъэцакIэу, зыдэлэжьэжьхэрэр ары. Ащ фэдэхэр аужырэ уахътэм нахьыбэ мэхъух. Усымаджэми, щыIэкIэ тэрэз уиIэным зытебгъэгушIухьаным имэхьанэ ины.
Анцокъо Ирин.