Адыгеим и ДжэгокIо гъэхъунэ ушэтын IофшIэнхэр етIупщыгъэу щэкIох. Ахэр зырагъэжьагъэхэр икIыгъэ илъэсыр ары ыкIи исп уни 10 аушэтыгъах ыкIи археологхэм къащагъотыгъ ижъырэ хьакъу-шыкъухэу, гъэдэхалъэхэу джэрз лIэшIэгъум илъэхъан агъэфедэщтыгъэхэр.

Джащ фэдэу къагъотыгъэх ижъырэ (тиэрэ ия 13 – 16-рэ лIэшIэгъухэр) пщы лIакъохэм яIуашъхьэхэу осэ ин зиIэ гъучIхэм ахэшIыкIыгъэ пкъыгъохэр зы­чIэлъхэр. Джырэ уахътэм иинагъэкIэ ятIонэрэ Iуашъхьэр гъэхъунэм археолог­хэм зэрагъашIэ – пэсэрэ гъучI лIэшIэгъум ар хахьэ (тиэрэ ыпэкIэ я 6 – 4-рэ лIэшIэгъу). Мыщ къыщагъотыгъэх пэсэрэ псэушъхьэхэм якъупшъхьэ-лъашъхьэхэр, ахэм адычIэлъыгъэх зэрадэзекIощтыгъэхэ псэуалъэхэр. ЗэренэгуехэрэмкIэ, мыр ижъырэ тхьэлъэIупIагъ, сыда пIомэ ипчэгу фэIо-фэшIэ гъэнэфагъэхэр зыщызэшIуахыщтыгъэ чIыпIэр щыгъэпсыгъагъ. Мы зэкIэм къагъэлъагъо адыгэм икультурэ ижъырэ лъэхъанхэм къазэрэще­жьэрэр.
Шъугу къэдгъэкIыжьын, апэрэу гъэ­хъунэр зыушэтыгъагъэр зэлъашIэрэ тарихълэжьэу ыкIи археологэу Е. Фелицыныр зипэщэ купэу я 19-рэ лIэшIэгъум ыкIэм – я 20-м икъежьапIэ мыщ щытIагъэр ары. Исп уни 100-м нахьыбэ мыщ къыщалъытэщтыгъэ.
«ДжэгокIо гъэхъунэр – джыри зы та­рихъ ыкIи чIыопс чIыпIэ гъэшIэгъонэу зэдгъашIэхэрэм ыкIи лIэужыкIэхэм къафэдгъэнэнэу тызпылъхэм ащыщ. Мы чIыпIэ дэхэ дэдэу псэупIэу Дахъо къы­пэIулъыр археологхэмрэ краеведхэмрэ бэшIагъэу зэлъашIэ. Гъэхъунэр ямышIыкIэу зышIырэр археологическэ культурэ зэфэшъхьафхэм ахэхьэрэ саугъэтхэр къызэрэщагъотыгъэхэр ары. ТIэн IофшIэнхэр лъэкIуатэх. Археоло­гическэ ушэтынхэм ауж ныIэп тызфе­жьэщтыр лъэпкъ паркым игъэпсын. Ащ къыдилъытэщт гъозэ зекIоным изегъэ­ушъомбгъун. Джаущтэу тишъолъыр итарихъ бай къызэрэтыухъумэрэм дакIоу ар нэмыкIхэми зэлъядгъэшIэным тыпылъ. Республикэм щыпсэухэрэми, ащ хьакIэу къакIохэрэми пкъыгъо хьалэмэтхэм анэсынхэр, Адыгеим щыпсэурэ лъэп­къыбэмэ яшэн-хабзэхэр, якультурэ зэрагъэшIэнхэр ашIогъэшIэгъоныщтэу сэлъытэ», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.