Гъэтхапэм и 10-м хъарзынэщхэм я Мафэ Урысыем щыхагъэунэ­фыкIы. Ахэм Iофэу ашIэрэм мэхьэнэшхо иI, тихъарзынэщхэр та­рихъым иухъумакIох, иугъоякIох.

Хъарзынэщхэм ачIэлъ до­кументхэмкIэ къэралыгъоми, лъэпкъ­хэми гъогоу къакIугъэм зыщыбгъэгъозэн плъэкIыщт. ЛIэшIэгъубэ тешIагъэми, лIэуж пчъагъэ дунаим къытехъожьыгъэми хъарзынэщым документэу чIэлъхэм хъугъэ-шIэгъэ чыжьэ­хэр уапашъхьэ къырагъэуцо.
1924-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адыгеими ежь ихъарзынэщ иIэ хъугъэ. Ащ ипащэу БрантI Азэмат яIофшIэн зэрэзэхэщагъэм, япшъэрылъхэм тащигъэгъозагъ:
— Хъарзынэщхэм пшъэрылъ шъхьаIэу агъэцакIэрэр осэн­чъэу щыт. Документхэр кIэзыгъэн­чъэу къэтэухъумэ, ахэм ащыщ­хэм а къэбарэу арытхэр цIыф­хэм алъытэгъэIэсы. Хъарзынэщым къэкIорэ нэбгырэ пэпчъ шъэфыбэ къыфызэIутхэу мэхъу. ЛIэшIэгъу пчъагъэкIэ узэкIэ­Iэ­бэжьмэ аIыгъыгъэ документхэр непэ къэтштэжьын амал тиI. Тарихъыр къызэтегъэнэгъэнымкIэ, ныбжьыкIэхэм ар алъы­гъэIэсыгъэнымкIэ хъарзынэщхэм IофшIэнышхо тэгъэцакIэ. Документ зэфэшъхьафхэр гъэIоры­шIапIэхэм, къулыкъухэм къытатыжьых, ахэр зэдэтэдэх, егъа­шIэм чIэлъынхэу тэгъэхьазырых. Анахь документыжъэу тиIэр 1858-рэ илъэсым къэлэ гъэIорышIапIэм къытитыжьыгъэхэр ары. Хэгъэгу зэошхом илъэ­хъан документыбэ ашIокIодыгъ, арэу щытми, къэнагъэхэр угъоижьыгъэнхэмкIэ Iофышхо ашIагъ. 2020-рэ илъэсым къати 7-у зэтет унакIэу къытфашIыгъэм тыкощыжьыгъэу тэлажьэ. ­«Адыгэ макъэм» къыдигъэкIырэ гъэзетхэри тэугъоих. Тихъарзынэщ Адыгеим итарихъ иугъоякIу, тапэкIи а IофшIэнышхор дгъэцэ­кIэщт, цифрэ шIыкIэм тыте­хьащт.
1932 — 1942-рэ илъэсхэм документэу аугъоигъэхэм ащыщыбэ зэрашIокIодыгъагъэм имызакъоу, ахэр зыщаIыгъын чIыпIи щыIагъэп. 1945-рэ илъэ­сым ыкIэхэм адэжь ары хэку хьыкумыр зычIэтыгъэ унэм ичIыунэ щыщ хъарзынэщым къыкIsфыхагъэкIыгъагъэр.
Хъот Зое хъарзынэщым ­иIофышIэ анахьыжъхэм ащыщ, справкэхэм ятын фэгъэзагъ. Ащ иIофшIэн фэгъэхьыгъэу къы­Iуагъ:
— Хъарзынэщ документхэм ыкIи справкэхэм ятын тадэлажьэ. ЦIыфэу сыд фэдэрэ Iофи фэгъэхьыгъэу тарихъ тхыгъэ шыхьат зищыкIагъэу къытэуа­лIэхэрэм тишIуагъэ ятэгъэкIы.

АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, хъарзынэщым испециалист шъхьаIэу Къэзэнэ МулиIэт цIыф цIэрыIоу лъэп­къым къыхэкIыгъэхэм гъогоу къакIугъэм, ящыIэныгъэ фэгъэ­хьыгъэу угъоигъэным иIахьышIу зэрэхилъхьагъэр къытфиIотагъ.
— Непэрэ мафэм тызпылъ Iофыгъомэ ащыщ неущ хъущт хъишъэр непэ къэугъоигъэныр, зэгъэфэгъэныр. Адыгеим иIоф­шIэпIэ 300-мэ ядокументхэм талъэплъэ. Ащ нэмыкIэу лъэпкъ хъарзынэщым унэе фонд иIэу, республикэм ицIыф цIэрыIохэм ящыIэныгъэ гъогу епхыгъэ тхыгъэхэр, сурэтхэр чIэлъых. Гущы­Iэм пае, партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарэу Бэр­­зэдж Нухьэ, АР-м иапэрэ президентэу Джарымэ Аслъан, УФ-м инароднэ сурэтышIэу Къат Теуцожь, АР-м изаслуженнэ артистхэу Зыхьэ Мэлайчэтрэ Заурбыйрэ ыкIи нэмыкIыбэм афэгъэхьы­гъэхэр унэе хъарзы­нэщым чIэлъых. Ахэм ямафэхэр къэсы зыхъукIэ тхыгъэхэр тэгъэ­хьазырых, къэгъэлъэгъон-зэ­Iу­кIэхэр зэхэтэщэх.
Тэри тиIофшIэнкIэ мызэу, мытIоу хъарзынэщым зыфэтэгъазэ, тызэдэлажьэ. ЛIэшIэгъубэ тешIагъэми, лIэуж пчъагъэ дунаим къытехъуагъэми, хъу-гъэ-­шIэгъэ чыжьэхэм ятарихъ къулы­къум къытфиухъумэщт.
Лъэпшъыкъо Фатим.