Адыгэ литературэр чанэу ыкIи теубытагъэ хэлъэу, нахь литературэ чъэпхъыгъэхэм художественнэ шIыкIэ-амалхэу аIэкIэлъхэр зэригъашIэмэ шIоигъоу, зэрилъэкIэу ыпэкIэ лъыкIуатэщтыгъ.

Я 30-рэ илъэсхэм, анахьэу я 40-рэ илъэсхэм якъежьапIэм, адыгэ литературэм тхэкIо ныбжьыкIэ купыкIэ къыхэхъогъагъ: Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымыз, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид, Меркицкэ Рэщыд, Цухъо Асфар, Тыгъужъ ДышъэкI, ХьэдэгъэлIэ Аскэр. Мыхэм лъэпкъ литературэр идейнэ-художественнэ лъэныкъуабэкIэ агъэбаигъ. Адыгэ прозэр ыкIи эпическэ поэмэр щыIэкIакIэм ихудожественнэ къигъэлъэгъукIынкIэ «реалистическэ принципхэр» шъхьаIэ мэхъух.
Ау литературэмкIэ гъэзагъэу Iофышхохэу зэшIохыгъэнхэ фаеу агъэнэфэгъагъэхэр Хэгъэгу зэошхом къызэпыригъэзагъэх, адыгэ тхакIохэм янахьыбэр фронтым Iухьагъэх. Ахэм ащыщыгъэх: Пэрэныкъо Мурат, Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Павел Резниковыр, ЯхъулIэ Сэфэр, ХьэдэгъэлIэ Аскэр ыкIи непэ анахь зигугъу къэсшIыщт Жэнэ Къырымызэ ащ псаоу, ау тыркъохэр ателъхэу, орденхэр, медальхэр ахэлъэу къэкIожьхи, ятворческэ IофшIэн лъагъэкIотагъ. Ау гу­гъэпIэ инхэр къэзытыщтыгъэ ныбжьыкIабэ заом хэкIодагъ: Андырхъое Хъусен лIыгъэ зэрихьэзэ Украинэм щыфэхыгъ, «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфаусыгъ. ЫпшъэкIэ зыцIэ къесIогъэ купым хэтыгъэхэм ащыщхэр лIыгъэ зэрахьэзэ Хэгъэгум пае фэхыгъэх.
Къырымыз
(1919 — 1983)
Ар гъэтхапэм и 7-м, 1919-рэ илъэсым Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу Афыпсыпэ къыщыхъугъ.
1938-рэ илъэсым Адыгэ пед­училищыр, 1942-м илъэситIу кIэлэегъэджэ институтыр, 1957-м Адыгэ къэралыгъо институтыр къыухыгъэх. 1957 — 1959-рэ илъэсхэм М. Горькэм ыцIэ зыхьырэ Литературнэ институтым и Апшъэрэ литературнэ курсхэм ащеджагъ.
Жэнэ Къырымызэ Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ, лIыхъужъны­гъэу зэуапIэм щызэрихьагъэм пае орденхэр, медальхэр къыфагъэшъошагъэх. 1944-м уIэгъэ хьылъэу телъ хъугъэм ыпкъ къикI­кIэ дзэм къыхэкIыжьыгъ.
1944 — 1957-рэ илъэсхэм Къырымызэ хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакцие иотдел ипащэу Iоф ышIагъ. 1959 — 1973-рэ илъэс­хэм Адыгэ хэку исполкомым радиомрэ телевидениемрэ я Комитет итхьамэтагъ. 1973 — 1983-рэ илъэсхэм адыгэ тхакIо­хэм яорганизацие ипэщагъ. Ытхыхэрэр 1936-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх.
Жэнэ Къырымызэ иусэхэр, поэмэхэр, повестьхэр адэтэу тхылъхэр адыгабзэкIэ къыдигъэ­кIыгъэх: «Стиххэр», (1945), «Тимафэхэр», «Жъогъо плъыжь», «О унитIу», «Ныбджэгъу цIыкIухэр», «Апэрэ къэгъагъ», «Ытхыгъэмэ ащыщхэр», «КIэлэцIыкIумэ шъуакъыфедж», «Iэмэ яорэд», «Орэдыр о зигъэ­гъус», «Шапсыгъэхьаблэ къыщыхъугъэхэр», художественнэ-документальнэ повестэу «Андырхъое Хъусен» (1970).
Жанэм итхылъхэр урысы­бзэкIи къыдэкIыгъэх: «Песни сердца» (1957), «Адыгея моя», «У адыгов обычай такой» (1974), кIэлэцIыкIухэм афитхыгъэхэр — «Дед и внуки», «Дети аула», «Есть у всех свои дела», «Слепой дождик», «Сколько мне сегодня лет?», мыхэм анэмыкI­хэри. Художественнэ-документальнэ повестэу «Хусен Андрухаев», «Аул Шапсуг улыбается», «Свадьба с женихом», «Короткий разговор» — Майкоп.
Иусэ-орэдхэр
Ежь усакIом зэриIуагъэу, «Орэдыр зигъусэр насыпышIощт». Къырымызэ иусабэ адыгэ композиторхэм орэдышъом ралъхьагъэх: «Синан», «Хэбзэ да-
хэу тэ тиIэр джащ фэд», лирическэ орэдэу «Пшъашъэм игупшыс», нэмыкIхэри. УсакIор зэрэщытэу, ыгукIи ыпсэкIи фэбагъэм, зэфагъэм, шъыпкъа­гъэм, лIыгъэм, шIулъэгъу инэу Хэгъэгум, лъэпкъым, зэкIэ цIыф­хэм афыриIэм зэлъаIыгъыгъ.
Къ. Жанэм зэдзэкIын Iофы­ш­хори дэгъоу къыдэхъущтыгъ:
А. С. Пушкиным, И. А. Крыловым, Н. А. Некрасовым, А. П. Чеховым атхыгъэхэм ащыщхэр адыгабзэм рилъхьагъэх, ежь ытхыгъэмэ ащыщхэр ермэлхэм, казаххэм, болгархэм абзэхэмкIэ зэрадзэкIыгъэх.
УсакIор шэн зэтет зиIэ цIыфышIугъ, къызэрыкIо-гушIу­бзыугъ. Загъорэ ыдэжь тхэкIо организацием тызычIахьэкIэ, ты­шIоIофэу, нэгуихыгъэ хьалэлэу къытпэгъокIыщтыгъ, тхылъхэм ащыщхэр къытитыти, тигъэ­гушIощтыгъ.
Жэнэ Къырымызэ илъэсыбэрэ Мамырныгъэр къэухъумэгъэным ихэку комитет итхьамэтагъ; мамырныгъэм дезыгъа­штэхэрэм я Дунэе конгрессэу 1973-рэ илъэсым Москва щыIагъэм хэлэжьагъ. «Борец за мир» зыфиIорэ дышъэ медалыр къыфагъэшъошагъ. Къэралыгъо тынхэм «Трудовое Красное Знамя», «Знак Почета» зыфи­Iохэрэр, медальхэр къыратыгъа­гъэх. Жэнэ Къырымызэ анахь шIушIэгъэ инэу фэплъэгъун плъэкIыщтыр иныбджэгъугъэу, педучилищым къыщыдеджагъэу, заом щыфэхыгъэ Андырхъое Хъусен итворчествэ изэтегъэуцожьын-къыдэгъэкIынкIэ Iофы­шхо зэришIагъэр ары. ЗэкIэ Хъусен иусэхэу гъэзет ыкIи жур­налхэм къарыхьагъэхэр къыугъоижьыхи «Сэ сиорэд» ыцIэу 1946-рэ илъэсым апэрэу къыдигъэкIыгъагъ. Ащ ыужым Хъусен иусэхэр зэхэугъоягъэхэу заулэрэ къыдэкIыгъэх: «Орэд къэсIощт» (1971), «Сыпсаоу сышъулъыт» (адыгабзэкIи урысыбзэкIи, 1976). Къ. Жанэр — Пшызэ комсомолым ишIухьафтынэу Н. Островскэм ыцIэкIэ щытым илауреат (1974). Жэнэ Къырымызэ КПСС-м и Адыгэ хэку комитет илъэсыбэрэ хэ­тыгъ, народнэ депутатхэм яхэку Совет идепутатэу заулэрэ ха­дзыгъагъ.
Жэнэ Къырымызэ УФ-м итха­кIохэм я Союз 1956-рэ илъэсхэм къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. Унэгъо гупсэф дахи иIагъ, ыкъохэу Долэтрэ Зауррэ джы лIыпкъым ит гъэсэгъэ-еджэгъэшхох, унэгъо тынчхэр ашIагъэх, ахэр ыкIи ябынхэр ятэу, ятатэу Жэнэ Къы­рымызэ итворческэ гъогу нэфынэ бэрэ рэплъэжьых. Уса­кIом ыцIэкIэ зэхащэрэ творческэ Iофтхьэбзэ зэфэшъхьаф­хэм Заур бэрэ ахэлажьэ.
Щэч хэлъэп, Жэнэ Къырымызэ адыгэ поэзиер ыIэтыгъ, аригъэшIагъ.
Мамырыкъо Нуриет.
Сурэтхэр: унагъом ихъарзынэщ.