Гъэтхапэм и 3-м, 1909-рэ илъэсым къуаджэу Афыпсыпэ ар къыщыхъугъ. КIалэм ятэ егъэшIэрэ мэкъумэщышIэу, Iофыр лъэшэу зикIэсагъ. Шъэожъыер илъэс 13 хъугъэ къодыеу янэ лIагъэ, ащ илъэситIу тешIагъэу тыри дунаим ехыжьыгъ. Хъалидэрэ ышнахьыжърэ язэкъо дэдэу къэнагъэхэми, зэралъэкIэу яунэгъо Iофи, нэмыкIи зэдагъэцакIэ­щтыгъ. 1929-рэ илъэсым Къадэхэм яунагъо колхозым хэхьагъ. Хъалидэ апэрэм лэжьэкIо къызэрыкIуагъ, етIанэ губгъо бригадэм пащэ фашIыгъагъ. Мы илъэс дэдэм ар комсомолым хэхьагъ, ащ тешIэгъэшхо щымыIэу ВЛКСМ-м икомитет исекретарэу хадзыгъагъ. 1931 – 1933-рэ илъэсхэм дзэ къулыкъум щыIагъ, къызэкIожьым Апшъэрэ коммунистическэ еджапIэу Краснодар дэтыгъэм щеджагъ. 1936 – 1938-рэ илъэсхэм Тэхъутэмыкъое МТС-м ипащэ политикэ IофхэмкIэ игодзагъ. Специалист ныбжьыкIэ чаным ихьатыркIэ губгъохэм ялэжьынкIэ а уахътэмкIэ мэхьанэ зиIэгъэ техническэ базэр зэрагъэгъоты­гъагъ. Адыгэ хэкум и ВКП (б) иинструкторэу заулэрэ лIым Iоф ышIагъ. Адыгеим ит колхозхэр ыкIи совхозхэр алъэ пытэу тетынхэмкIэ, культурнэ Iофыгъохэр зэшIохыгъэнхэмкIэ Къадэ Хъалидэ лъэшэу ишIуагъэ къэкIуагъ. 1938-рэ илъэсым игъэтхапэ ищыIэныгъэ нэмыкI гъэзапIэ фэхъугъ. Iофы­шIэкIошхоу, зыфэзымыгъэгъужьэу, зафэу, шъыпкъаIоу зэрэщытыр ыкIи зэхэщэкIо IэпэIэсэныгъэу хэлъыр къыдалъытэхи, IэнэтIэ ин къыратыгъагъ — Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет итхьаматэу агъэ­нэфагъ. 1940-рэ илъэсым икъихьагъум Къадэ Хъалидэ партием и Адыгэ хэку комитет иятIонэрэ секретарыгъ. Мы илъэс дэдэм, лIыр дэгъоу зышIэщтыгъэхэм къызэраIотэжьыгъэмкIэ, Хъа­лидэрэ урыс кIалэу С. Я. Медведевымрэ ЦК ВКП (б)-м епхыгъэ Апшъэрэ партийнэ еджапIэм агъэкIогъагъэх. Ащ чIэхьэгъэ къодыехэу Хэгъэгу зэошхор къежьагъ. ЯпIожьын имыщыкIагъэу, еджапIэм чIэсыгъэхэр ежь-ежьырэу кIэ­лъэIухи, фронтым Iухьагъэх. Хъ. Къадэм дзэ-политическэ академиеу В. И. Лениным ыцIэ зыхьырэм военкомхэр гъэхьазырыгъэнхэмкIэ гъэпсынкIэгъэ курсэу хэтыр ыкIуи, изэо гъогу Можайскэ дэжь щыригъэжьагъ. ЫужыкIэ а гъогухэр Сталинград къыщегъэжьагъэу Прагэ нэс апхырыкIыгъэх. ЛIыгъэ-псэемыблэжьныгъэ ин дэдэу Сталинград дэжь щыкIогъэ заохэм ащызэрихьагъэм пае Хъ. Къадэм Жъогъо Плъыжьым иорденитIу къыфагъэшъошагъ. Заом зэрэIутзэ ичIыпIэгъу- дзэкIолIхэм ящыIэныгъэ ыгъэгумэкIэу ар алъыплъэщтыгъ ыкIи ахэм яхьылIэгъэ тхыгъэхэу ялIыгъэ-цIыфыгъэ адыгэхэм къэзыIуатэхэрэр, Къадэм хэку гъэзетэу «Адыгейская правда» зыфиIорэм къы­ригъахьэщтыгъэх. Хъ. Къадэр подполковникыцIэр иIэу зэошхом къыхэкIы­жьыгъ. 1945-рэ илъэсым дзэм къыхэкIы­жьыгъ, иеджэн Апшъэрэ партийнэ еджапIэм щыпидзэжьыгъ. 1947-рэ илъэсым джыри партием ихэку комитет иятIонэрэ секретарэу агъэнэфэжьы, илъэсрэ ныкъорэ тешIагъэу хэку исполкомым итхьаматэ мэхъу. Партием и Адыгэ хэку иятфэнэрэ пленумэу гъэтхапэм, 1949-рэ илъэсым щыIагъэм Къадэр партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарэу щыхадзыгъ. Iоф ышIэ зэхъум Хъалидэ Адыгеим иапшъэрэ партийнэ IэнатIэ ыIыгъэу хэкум ищыIэкIэ-псэукIэ лъэныкъуабэкIэ – мэкъумэщымкIэ, псэолъэшIынымкIэ, культурнэ щыIакIэмкIэ – гъэ­хъэгъэшхохэр ышIынхэр фызэшIокIыгъ. ЛэжьэкIо шъэ пчъагъэмэ къэралыгъо тынхэр къафагъэшъошагъэх. Апэрэ секретарыр предприятиехэми, колхозхэми, совхозхэми, еджэпIэ заведениехэми ащыIэщтыгъ, цIыф къызэрыкIохэм ынэгукIэ ар ашIэщтыгъ ыкIи шъхьэкIэфэныгъэшхо фашIыщтыгъ. Гулъытэ инрэ IофшIэкIэ амалышхорэ IэкIэлъыгъэх, IофышIэхэм якъыхэхын лъэшэу фэIэзагъ. Къадэр ары Бэрзэдж Нухьэ апэрэу лъэпкъ гъэсэныгъэмкIэ хэку отделым ипащэу зыгъэнэфэгъа­гъэр, ащ ыпэкIэ ар Адэмые гурыт еджапIэм икIэлэегъэджагъ. Нэужым Бэрзэджыр политик ыкIи общественнэ IофышIэшхо хъугъэ, Адыгэ хэкум ащ илъэс 20-м ехъум щытхъу хэлъэу пэщэныгъэ дызэрихьагъ. Бэрзэдж Нухьэ итхылъэу «Дороги моей судьбы» зыфиIорэм къыщитхыжьыгъ апэрэу Къадэ Хъалидэ зэрэ­IукIагъэр, лIы Iушэу, зыпкъ итэу, шъыпкъэгъэ-зэфэгъэ ин хэлъэу ар зэрэщытыгъэр, лажьэ зимыIэм имыхьакъ тыра­­гъакIэу цIыфхэр зыщагъэкIодыгъэ уахътэм къелыжьыгъэхэм, гущыIэм пае, тхакIоу Джагъупэ Джамбулэт, ежь Бэр­зэджым ятэжъ ышэу Бэрзэдж Къун­чыкъо зэрадэзекIуагъэхэр шIомытэрэзэу, къинышхор зыпэкIэкIыгъэхэм шъхьэкIафэ зэрафишIыщтыгъэр, Къадэр гъэсэгъэ- еджэгъэ къодыер арымырэу, зэрэзэфагъэр, цIыфхэр зэрилъэпIагъэхэр къеушыхьаты. Ахэр аухыижьынхэмкIи Хъ. Къадэр ары IэпыIэгъушхо афэхъугъагъэр. Ежь фэдэ цIыфыр ымыгъэцIыкIоу, зэрилъэкIэу ащ къоуцоныр Хъалидэ ишэн шъыпкъагъ. Полковникэу, тха- ­кIоу Хь. Сыджыхьми, зэзакъо Къадэ Хъалидэ IукIэнэу хъугъэм, цIыфышIу-акъы­лышIоу ар зэрэщытыгъэр къытхыжьыгъ. Хъ. Б. Къадэр IэнатIэм «рыджэгухэ­рэм» ащыщыгъэп, адыгэ лъэпкъыр илъапIэу, ащ шIу къыдэхъуным пае фэлъэкIырэр елъэкIыфэ ышIагъ. Анахь IэнэтIэшхор ыIыгъэу, хэкум зипэщэгъэ уахътэм, зыпшъэ укIожьынэу щымыт зэхэщакIоу зыкъигъэлъэгъуагъ. Зэошхоу илъэситф Iэпэ-цыпэм зыхэтыгъэм ипсауныгъэ лъэш дэдэу зэщигъэкъогъагъ, ау ащ емылъытыгъэу, къогъанэ имыIэу, пшъэрылъэу фашIыгъэр ыгъэцакIэу Iоф ышIагъ. ИшIушIэ кIагъэтхъэу Быракъ Плъыжьым иорденитIу, Щытхъум и Тамыгъэ ыкIи медальхэр къыфагъэшъошагъэх. МэкъумэщышIэхэм, лэжьакIохэм Къа­дэр лъэшэу агъэлъапIэщтыгъ, мызэу, мытIоу РСФСР-м ыкIи СССР-м, краим, хэкум, Мыекъуапэ янароднэ депутатхэм я Советхэм Хъ. Къадэр ахадзэу хъугъэ. 1955-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу партийнэ ыкIи профсоюз IофшIэныр ыгъэцакIэу Хъ. Б. Краснодар щыIагъ. Иаужырэ илъэсхэм къыфыригъашIэу сымэджагъ, икъарыу къызэрэкIичырэр ышIэщтыгъ… Чъэпыогъум и 15-м, 1958-рэ илъэсым лIым идунай ыхъожьыгъ. Ау ащ лъэужышIу гъашIэм къыщигъэ­нагъ; игупсэ чIыгур, Адыгеир зыпишIынхэ щыIагъэп. ФэлъэкIыщтыр щэIэфэ фи­шIагъ, непэрэ тищыIакIэ ылъапсэ зыгъэчъыгъэ­хэм Хъалидэ ащыщ, патриот шъыпкъагъ, ыцIэ шIукIэ адыгэхэм къахэнагъ. Мамырыкъо Нуриет.