Къуаджэу Тэуйхьаблэ чылэжъый, итеплъэ дахэ, зыдэщысыр чIыпIэ зэ­кIужь. Адыгэ чIыгужъым ыгузэгу ит. ЧыжьэкIэ тыдрэ лъэныкъокIи къыщыплъэ­гъоу, Мартэ псыхъожъые иджабгъу нэпкъ лъагэ теубгъуагъ. Краснодар псыIыгъыпIэр замышIым чылэм ихэгъуашъхьэхэри, ичIыналъэхэри Тхьэм къызэригъэшIыгъагъэх. ИкIэй лъапэу къыблэмрэ къохьапIэм­рэ адэжь гъэзагъэхэм Мартэ къяуцуалIэщтыгъ, етIанэ къохьапIэмкIэ Мэзыжъыем хэлъа­дэти, Темэн шъуамбгъом ыкIыбыкIэ хьалыгъонитIоу зи­гощыщтыгъ. Нэчэрэзые пэмычыжьэу псыхъоу ПкIашъэ зы хьалыгъуанэр хэлъадэщтыгъ, адрэр нэм фэмыплъыщтыгъэхэу, гъунэ зимыIагъэхэ Мартэ мэз, Кукуаом имэз, Къургъо мэз, Мэз мафэ, Хьамтешъо мэз къапыщылъы­гъэ Хьарзэхэ темэнышхоу гектар минитIурэ ныкъорэ зиинагъэм хэкIодэжьыщтыгъ. Чылэм лэжьэкIупIэхэр, мэкъ­у­пIэхэр, хъупIэ дэгъухэр ыкIи темэнхэр пэблэгъагъэх. ПсыIыгъыпIэр загъэпсым къуаджэм илъэныкъуабэ чIэбыгъ, итеплъи нэмыкI шъыпкъэ хъугъэ. Псыр къызытеощт чылэныкъор агъэ­кощыным иIофыгъо къызаIэтым, унагъо­мэ янахьыбэр бгышъхьэм дэкIуаехи, къоджашъхьэмэ къапытIысхьагъэх, дэ­­­кIыгъагъэхэр — унэгъо 22-рэ. Тэуйхьаблэ зыдэщысыр археологиемкIэ чIыпIэ гъэшIэгъон. Апэрэ Iуашъхьэр чылэм итемыр хэгъуашъхьэ 1946-рэ илъэсым щатIыгъагъ, ащ къычIахыгъэ дышъэ Iэлъыныр Тбилиси имузей шъхьаIэ чIэлъ. Ащ нэужым, 1954 — 55-рэ илъэс­хэм, Адыгеимрэ краимрэ яшIэныгъэлэжьхэм Сэрэежъ пытэпIэжъымрэ псэ­упIэжъ зытIурэ Тэуе щагъэунэфыгъа­гъэх. Краснодар псыIыгъыпIэм псыр зыраубытэм псыорхэм нэпкъхэр лъэшэу алъэ­сыхьагъэх ыкIи ыпэкIэ амышIэщтыгъэхэу ихэгъуашъхьэхэм археологие са­угъэтыбэ къащычIэщыгъэх. Ахэм ащыщых: КIышкыр, Пхъэгъугъапэр, Къэпэнэшхор, Къэпэнэжъыер, Мартэбгышъхьэ, Сэрэежъ Iуашъхьэр, Нэутагъэ ипсынашъхь ыкIи нэмыкIхэр. Адыгеим, Урысыем, Францием яэкспедициехэм, 1981-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу, а ижъырэ саугъэтхэр ауплъэкIух. ШIэныгъэлэжьхэм къызэраушыхьатырэмкIэ, чылэр джы зы­тесымрэ иIэгъо-чIыгъохэмрэ, зэпымыоу илъэс 6000-м къыриубытэрэ уахътэм цIыф псэупIагъэх.

Чылэм ыцIэ къызтекIыгъэр Чылэм ыцIэ къызтекIыгъэр Тэупщыр ары. Тэу лъэкъуацIэм адрэ чылагъомэ афэдэу «хьаблэр» пагъэщагъ — Тэуй +хьабл. Тэупщыр къыздэкIыгъэм икъэбар зэфэшъхьафэу къаIуатэ. Язырэр 1996 илъэсым Хьашхъуанэкъо Хьамедэ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къыригъэхьэ­гъагъ. Ащ къызэрэщитхыгъэмкIэ, Тэупщым икъэбар ПчыхьалIыкъуае дэсыгъэ Джамырзэ (Къэрэукъо) Хьаджисмелэ къы­Iотэжьэу зэхихыгъагъ. Хьашхъуанэкъо Хьамедэ Джэджэхьэблэ гурыт еджапIэм икIэлэегъаджэу ыкIи изавучэу илъэсыбэрэ Iоф щишIагъ, Хэгъэгу зэошхоми, егъэджэн IофшIэнми яветераныгъ. Ригъэджагъэхэм сэри сащыщ. Адыгэмэ ятхыдэ лъэшэу ыгъэгумэкIыщтыгъ, лъэпкъым ихъугъэ-шIагъэ­хэр ыугъоищтыгъэх, гъэзетхэм бэрэ къаригъахьэщтыгъэх. Тэупщым икъэбарэу «Адыгэ макъэм» 1996-рэ илъэсым шышъхьэIум и 15-м Хьашхъуаныкъо Хьамедэ мары къыригъэхьэгъагъэр.

Хэта Тэупщыр? «Хэта «Тэупщыр? Тыдэ къикIи бжъэ­дыгъу пчэгу ар къинагъа? Болэтэукъо пщым «пхъорэлъф уиI» аIуи зыфэгушIохэм къариIуагъ: «сцIэ иятIо­нэрэ кIэлъэныкъоу «Тэу-р» фэсэусы». Болэтэупщым къохэр, пхъухэр, бын иIэ зэхъум «Болэтэукъохэр» араIо хъугъагъэ. Тэури къэхъуи лIы зэхъум «Тэуп­щыр» аIоу кIэмгуе пщы унэгъуитIу, лIэкъуитIу къитэджагъ. Янэш Болэтэукъом Тэум къыреIо: «Упщын угу хэлъмэ, Шъхьэгуа­щэ зэпырыкIи, Пщыщэ-Мэртэ шъолъыр жанэмэ уяуалIэфэ пщы исэпышъ, зэ­рэпшIоигъу». Тэупщым лIэкъуищ: Къу­ижъхэр, Шъынахъохэр, ШъэоцIыкIухэр кIыгъухэу Шъхьэгуащэ къызэпырэкIышъ, Пщыщэ къогъум (джы Беляевскэм ынэ­IукIэ) щепсыхы. Къуаджэм Тэуй фаусы. Нэужым зэкощым Пщыщэ исэмэгубгъу IутIысхьагъ. Ащ илъэс 45-рэ Лени­нэхьаблэ Iусыгъ. Ары хычIэ охъу­фэкIэ а чэгапIэм «Тэуе чэгапIэр» зыкIыраIощтыгъэр. Ленинэхьаблэ зыIотIысхьэм а цIэр текIыгъэп. Ащ ыужи, Тэур кощыгъо горэм джы зыдэщысым, Мэртэбг зыщиухэу, тешъо зыщыхъужьэу, Мэртэ псыхъо Хьэрзэхэ темэны зыщикIодэжьрэм дэжь, IутIысхьэгъагъ. Ар къогъоу щытыти, чылэм зиушъомбгъугъэп. Джы непэ Тэуйхьаблэ унэгъо 56-рэ ныIэп зэрэхъу­рэр, чылэ цIыкIуми, ныбжьышхо иI. КъегъэтIысэкIыгъэ адрэ къуаджэхэм ялъытыгъэмэ, Тэуйхьаблэ анахьыжъ. Джары Тэупщым икъихьакIэу Хьадж­исмел къыIуагъэр. Сэ сыгу къэкIыжьрэп ШъэоцIыкIухэр зытекIыгъэхэр Хьаджисмел къызэ­рэри­Iожьыгъагъэр — пщыгъа, хьауми ор­къыгъа? КъысэзыIожьыни згъотыгъэп. Мы къэбарым къегъэшъыпкъэжьыба Тэупщыр Болэтэукъом ипхъо­рэлъф зэраIорэр. Непэ къызнэсыгъэми Тэуйхьаблэ зэунэкъощхэу Едыджыкъохэмрэ Пыикъо­хэмрэ Тэу унагъохэу дэсых».

Тэуйхьаблэ зыдэщысыщтыгъэ чIыпIэхэр КъызэраIотэжьырэмкIэ, Тэупщым ичылэ кIэмгуе къызырещым Пщыщэ иджабгъукIэ тIысыгъагъ. Тилъэхъан а чIыпIэм пэмычыжьэу къутырэу Беляевскэр щыт. Апэ зыдэтIысыгъэхэр къабгыни, Пщыщэ къызэпырыкIыхи, чэчэнэе чIыналъэм къихьагъэх. Пщыщэ исэмэгу къыщыуцугъагъэх. ЧIыпIэ дахэу, чэгэпIэ дэхьэпIэ Iэрыфэгъоу, IэхъогъухэмкIэ псышъопIэ шIэгъо псыIушъор тэуемэ чылэ хапIэ афэхъугъагъэп, IукIыжьыгъа­гъэх. Нэужым илъэсыбэ тешIагъэу Джэ­джэхьаблэ дэкIыхи унэгъо 40 Пщыщэ Iушъо IутIысхьэгъагъ ыкIи Ленинэхьабл фаусыгъагъ. ПсыIыгъыпIэр ашIыфэ, 1927-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1973-м нэс ащ Iусыгъ. Тэуехэр чэгапIэм зыIокIыжьыхэм Пщыщэ исэмэгубгъу зыдаIыгъэу ехыхи, Пшызэ иджабгъукIэ Псэкъупсэ зыщыхэ­лъэдэжьырэм нэмысыпэхэу, лъэгонэ тешъом итIысхьэгъагъэх. Гъатхэ къэс Пшызэ къакIао зэхъум, псыхъожъыеу ТIуапкIэ къызэпырыкIыхи, темэнхэмрэ мэзхэмрэ къызэпачыгъэх. Нэчэрэзые темэным икъыблэкIэ, ащ псыхъожъыеу Шэндыкъо зыщыхэлъадэрэм исэмэгу нэпкъ хэIэтыкIыгъэм тетIысхьэгъагъэх. Аргъоилъэ чIыпIэу чылэхэр зыпэчыжьэгъэ мэз кIырыр тэуехэм гупсэфыпIэ афэхъугъагъэп. Шэндыкъорэ Нэчэрэзыерэ темэн Iушъо къогъоу зыкъосыгъэхэм джыри ТэуекъожъкIэ еджэх. Тэуехэр зыдэщысыщтыгъэхэм пэмы­чыжьэу, нэужым шэбэнэхьаблэхэр къу­шъхьэм къызехыжьхэм, Пшызэ Iушъо щепсыхыгъагъэх. Краснодар псыIыгъыпIэр ашIынэу зырагъажьэм, Шэбэнэхьаблэ IуагъэкIи, Адыгэкъалэ агъэкощыгъ. Тэуехэри шэбэнэхьаблэхэри зыдэщысыщтыгъэ а псычIэгъ хъугъэ чIыпIэхэм джыри Тэупщым икIэй, Тэуемэ ягъэ­хъун араIо. Тэупщым къуаджэр Шэндыкъо къызыIуещыжьым, Мартэ иджабгъу нэпкъ лъагэ тыригъэтIысхьагъ. Пэсэрэ картхэм тызэрагъэгъуазэрэмкIэ, а чIыпIэм пэмычыжьэу Бэгъасэкъо­хьаблэ (Бэгъарсэкъохьаблэ) щысыщтыгъ. Ар къеушыхьаты Тэуе ихэгъошъхьэ чIыпIэ Бэгъасэкъомэ яхэкужъан джыри зэрэраIорэм. Мартэбгышъхьэ Тэупщым зеубытым кIыгъугъэ лIакъохэу Къуижъхэр, Шъы­нахъохэр, ШъэоцIыкIухэр, Гъонэжьыкъо­хэр, Тыгъужъхэр, Гусэрыкъохэр ихапIэ къаухъурэихьэу къетIысэкIыгъагъэх. Непи зэрэтIысыгъагъэхэу а хапIэхэр щытых. Нэужым Тэуе къыдэхьэгъэ лIакъохэр ите­мыркIэ къыпытIысхьэхэзэ чылэр агъэ­псыгъ. Джырэ лъэхъаным Тэуйхьаблэ дэсхэм алъэкъуацIэхэр: Бэрзэдж, БлэнэгъапцIэ, Гъонэжьыкъу, Гогъотыжь, Гусэрыкъу, Еутых, ЖакIэмыкъу, Къуижъ, Къэрэтэбан, Мэлгощ, Пхъачыящ, Тыгъужъ, Тэу, Лъащэкъу, Уджыхъу, Хьэпай, Хьалил, ШъэоцIыкIу, Янэкъу. Тятэ, Тэу Ахьмэд Сэфэры ыкъом, къызэрэтиIожьыгъагъэмкIэ Тэухэр къызтекIыгъэ тятэжъхэр: Мышъэост, Джылахъстан, Ахъмэт, Биболэт, Бы­гъушъ, Едыдж, Сэфэр, Ахьмэд. Едыдж ишъхьэгъусагъэр Мерэм, Гъо­бэкъуаекIэ Iэшъынэмэ япхъугъ. Ахэм ялъфыгъэхэр: Сэфэр, Хьарун, Сахьид, Щэбан, Рэмэзан, Мэджыд, Якъуб, МакI, Хъымсад, Синау. Едыдж янэ Тэхъутэмыкъуае дэс Едыджхэм япхъугъ. Ытыщ кIуагъэу, ащ шъаор къыщыфэхъугъэти, янэшхэм алъэкъоцIэ Едыджыр цIэу къы­фаусыгъагъ. Тятэжъэу Сэфэр ишъхьэгъусагъэр Тыгъангуащ. Ар Нэшъукъуае щыщ Шэуджэн Наныу ыпхъугъ. Якъубэ тятэжъ ышымэ анахьыкIагъ, ары къэтлъэгъужьыгъэр. Ишъхьэгъусэу Сасэрэ ежьыррэ лъфыгъэхэр яIагъэхэп. Хэгъэгу зэошхом ащэгъагъэп, колхозым къыхагъэнэгъагъ чанэу зэрэлажьэщтыгъэм пае. Заом ыпэкIэ Москва къикIэу тын лъапIэ къыфагъэшъошэгъагъ. Тятэжъэу Сэфэр ышхэр Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэх. Сахьидэ концлагерэу Славутэ дэкIодагъ. Щэбанэ уIэгъэ хьылъэ тещагъэу Шъачэ игоспиталь чIэлIыхьагъ ыкIи мы къалэм щагъэтIылъыжьыгъ. Рэмэзан шъэо закъо иIагъ, ау ар заом ыпэкIэ лIагъэ. Рэмэзан заом зыщыхэкIодагъэр ашIэрэп. ЕджакIи, тхакIи, хьисапри зышIэу чылэм дэсыгъэмэ тятэжъэу Сэфэр ащыщыгъ. Тэуе колхозыр зыщызэхащэм ащ имылъку лъытэн ыIэ къыралъ­— хьэ­гъагъ. Лажьэ имыIэу бзэгу ахьыгъ ыкIи дащыгъ, 1933-рэ илъэсым ар зыдэхъугъэр амышIэу кIодыгъэ. 1939-рэ илъэсым Тэуе дэтыгъэ конто­рэм колхоз тхьаматэр зыщычIаукIыхьэм, лажьэ ямыIэу хъулъфыгъэ тIокI чылэм дащыгъагъ. Хьарунэ ахэм ахэфэгъагъ ыкIи къыгъэзэжьыгъэп. Хьарунэ ыкъоу Рэщыдэ Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Германием, Японием (Порт-Артур) ащызэуагъ ыкIи Щытхъум иорденэу ящэнэрэ шъуашэ зиIэр, Хэгъэгу зэошхом иорден, медальхэр хэлъхэу къэкIожьыгъагъ. Сэфэр ыкъоу Хьисэ Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ. Заор заухым урыс бзылъфыгъэу Анфисэ къыщи Москва къыдэнэжьыгъагъ. ЩэIэфэ ащ дэсыгъ ыкIи щыдгъэтIылъыжьыгъ. Ыкъохэу Владимиррэ Николайрэ, ахэм атекIыгъэхэр Москва щэпсэух. Къоджэшъхьэ хэпIэжъыр Тэупщыр Мэртэбгышъхьэ зытетIысхьэм апэ ихэпIагъэм непэ Пыикъо текIыгъэ Тэу Шъэлихьэ ыкъоу Аминрэ ащ ыкъо нахьыжъэу Адамрэ зы унагъоу щэпсэух. Амин ыкъо нахьыкIэу Хъызыр иунагъо Мыекъуапэ пэблэгъэ Гавердовскэм дэс. Щэбанэ ыкъоу Нурбыйрэ Аминрэ яхапIэхэр зэготых. Щэбанэ ыкъохэр Нурбыйрэ Зауррэ. Нурбый ыкъохэу Адамрэ Руслъанрэ Мыекъуапэ щэпсэух. Якъубэрэ Сахьидэрэ яхэпIагъэхэр нэ­кIыхэу хьаблэжъым къыхэнагъэх. Едыдж ыкъохэр зызэхэкIыхэм Сэфэррэ Хьарунэрэ къоджакIэм дэтIысхьэгъа­гъэх. Ахэм унагъохэр къапытIысхьэхи чылэгум исыхэ хъугъэх. Краснодар псыIыгъыпIэр ашIынэу зырагъажьэм Сэфэр ыкъоу Ахьмэд иунагъо агъунэу къоджакIэм къыIуагъани, адрэ акIыбыкIэ къапыщысыгъэ унагъохэр бгышъхьэм дащаехи, хапIэхэр щаубытыгъэх. Ахьмэдрэ Джармэкъомэ япхъоу Къэ­ралхъанрэ ялъфыгъэхэр: Аслъан, Юныс, Сар, Саниет, Къутас, Дэхэос, Юсыф. Аслъан иунагъо Мыекъуапэ щэпсэу. Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаI, археолог, Адыгеим культурэмкIэ иIофышIэ гъэ­шIуагъ, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт, IофшIэным иветеран. Ахьмэд ихэпIэжъ Юнысрэ Юсыфрэ къинагъэх. Юсыф ишъхьэгъусэр Хъут Сэфэр ыпхъоу Роз. Яшъаохэр: Хьамед, Мадин, Руслъан. Руслъан къыщагъ, шъэо цIыкIу къыфэхъугъ. Хьарунэ ихэпIагъэм ишъхьэгъусэу Хъаджэт щэIэфэ исыгъ, дунаим зехыжьым ар ащэжьыгъ. Акъохэу Рэщыдрэ Аминрэ яунагъохэр Краснодар дэсыгъэх. Фа­тIимэт, Самэт, Дэрихъан кIэлэегъэ­джагъэх, Рае Краснодар щылэжьагъ. Ахэр щыIэжьхэп, Тхьэм джэнэт къарет. Рэщыдэ ыкъохэу Аслъанрэ Арамбыйрэ, Аминэ ыкъохэу Юрэрэ Руслъанрэ яуна­гъохэр Краснодар ыкIи Инэм ащэпсэух. Тэу Едыджырэ Пыикъорэ ятэхэр зэшыгъэх. Пыикъо ыкъохэр — Хьадж­махьмудрэ Шъэлихьрэ. Хьаджмахьмудэ Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъ. Кавказ заом ыуж Кавказ заор заухым къуаджэм унэгъо 51-рэ нэбгырэ 325-рэ хъухэу къыдэнэгъагъэх. Я XIX-рэ лIэшIэгъум икIэухым (1892-рэ илъ.) Тэу Быгъушъэм Тэухэу 17, бжъэдыгъу нэбгырэ 500 Тыркуем рищыжьыгъагъэхэу къаIотэжьы. Ащ ишыхьатэу Тэумэ ацIэ зыхьырэ къуаджэ Тыркуем ит. Тэу Аслъан. Сурэтхэр: Лъэпкъ музей.