Хэхэс адыгэхэр зикIэщэ­кIо «Хэку къэгъэзэ­жьын Хасэм» 2023-рэ илъэ­сым изэфэхьысыжьхэмкIэ ыгъэнэфэгъэ тынхэр АдыгеимкIэ къэзылэ­жьы­гъэхэм аритыжьыгъэх:

Ащ фэгъэхьыгъэ мэфэкI зэхахьэр КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэ и Къэралыгъо музей и Къутамэу Мыекъуапэ щыIэм щыкIуагъ. «Хэку къэгъэзэжьын Хасэм» итхьаматэу СтIашъу Орфан ежь республикэм къеблэгъагъ ыкIи игуапэу бгъэхалъхьэхэр зы­фагъэнэфагъэхэм аIэкIигъэ­хьажьыгъэх. ПстэумкIэ мы хасэм ибгъэ­хэлъхьих Адыгеим къыщагъ. ИгъашIэ лъэпкъым зэрэфигъэлэжьагъэм, адыгэхэм ятарихъ, яшэн-хабзэхэр къызэриухъу­магъэхэм ыкIи идахэ нэмыкI лъэпкъхэм зэраригъэшIагъэм афэшI «Илъэсым ицIыф» зыфиIорэ тынымкIэ къыхагъэщыгъ АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, модельер-дизайне- рэу СтIашъу Юрэ. Бгъэхалъхьэр къызэрэфагъэшъошагъэр ащ лъэшэу гуапэ щыхъугъ. ИIофшIагъэу тыным ихьатыр хъугъэхэр къызщыгъэлъэгъогъэ унэм ар къызэрэщыратыжьыгъэм игу­шIуа­гъо фэдитIукIэ ыгъэиныгъ.

СтIашъу Юрэ — АР-м культурэмкIэ ­изаслуженнэ IофышI, модельер-дизайнер. «Мы Iофэу сищыIэныгъэ хъу­гъэм икъежьапIэ сыныбжь илъэс 25-м зитыгъэм фэкIо. Абхъазым ащ дэжьым сыщы­псэущтыгъ ыкIи мафэ горэм радиомкIэ зэхэсэхы «Музыка Черкесии» ыIоу. Илъэс 60 фэдиз тешIагъэми, непэ ар нафэу сыгу къэкIыжьы. Адыгэ лъэпкъым гуузэу фысиIэм ар иублапIэ хъугъэ. ЕтIанэ мыщ сыкъэкIожьи, сиIофшIэн езгъэ­жьагъ, къэралыгъуабэми сиIоф­шIагъэхэр къащызгъэлъэгъуа­гъэх. Лъэпкъ шэн-хабзэхэм, культурэм ямызакъоу, дунэе гупшысэхэр сиIофшIагъэхэм ахэсэгъащэх. Арышъ, мыщ фэ­дэу осэ ин къызэрэсфашIыгъэр лъэшэу сигуапэ». Непэ къытхэмытыжьми, «Хэку къэгъэзэжьын Хасэм» иунашъокIэ «Илъэсым ицIыф» бгъэхалъхьэмкIэ ыцIэ къыра­Iуагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, академикэу Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр. Нарт къэбархэм афэгъэхьыгъэ кIэнышхоу ащ къыгъэнагъэм имэхьанэ зэрэ­иныр Iофтхьабзэм къыщаIуагъ. 1940-м къыщегъэжьагъэу илъэсипшI пчъагъэхэм ыугъоигъэ нарт къэбархэр ащ зэфихьысыжьхи, томибл хъоу къыдигъэ­кIыгъэх. Мэпсэуфэ ар зы Iо те­тыгъ: «Нартхэр — адыгэ лъэпкъым исаугъэтышху». Адыгэ жэрыIо творчествэм икъэухъумэнкIэ, иугъоижьынкIэ игъашIэм Iофышхоу ышIэрэм фэшI «Сэтэнай» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ док­торэу, профессорэу Унэрэкъо Рае. Адыгэ пшысэхэм, IорIуа-­тэхэм афэгъэхьыгъэ IофшIагъэу ащ иIэр пшIы пчъагъ. Ахэр лIэ­ужыкIэхэм зэранигъэсыжьырэм дакIоу адыгабзэм икъэу­хъумэни дэлажьэ, анахь цIыкIухэм къащегъэжьагъэу ныдэлъфыбзэр аIулъыным, агъэпсэо­лъэным Iоф дешIэ.

Унэрэкъо Рай — филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор: «Хэт ыгу къэкIыгъэми, «тхьа­шъуегъэпсэу». Ар зытефэу адыгэ лъэпкъым хэтыр макIэп. Сэ сцIэ къыраIуагъэу зызэхэсэхым тIэкIу сыукIытагъ. Ары нахь мышIэми, злэжьыгъэр ыкIи злэжьырэр — адыгэ лъэпсэ­жъэу тиIэм зы гокIэ цIыкIу за­къо горэ къыгочъыгъэу щытмэ, джащ щыщ ныIэп. Ау сыгукIи спсэкIи сыфаблэу ащ фэдизэу сшIэрэм къахэзгъэщы сшIои­гъор IэкIыб хэгъэгум, Тыркуем, тфэгъогогъо тыкIуи къащытыугъоигъэ къэбархэм яхьатыркIэ къы­дэзгъэкIыгъэ тхылъэу «Тыркуем ис адыгэхэр. IорIуатэр» зыфиIорэр ары. Ари къэтыугъоигъэм щыщэу зы нэбзый ныIэп. АКъУ-м хъарзынэщышхоу иIэм кассетэ 350-рэ чIэлъ. Зым сы­хьатрэ ныкъорэ зикIыхьэгъэ къэбархэр тетых. Ащ щыщэу къыхэтыутыгъэр тIэкIу ныIэп. Ары нахь мышIэми, а илъэси 150-м къыкIоцI IэкIыбым къыщаухъумэгъэ къэбархэр, лъэ­къуацIэхэр, орэдхэр къэтхьы­жьыхи, мыщ къэнагъэхэм яд­гъэ­пшэн, зы чIыпIэ щызэхэтыугъоежьынхэу амал ащ къытитыгъ. Арышъ, IофшIэнэу джыри тиIэр бэ». Бгъэхалъхьэу «Илъэсым ипроект» зыфиIорэмкIэ къы­хагъэщыгъ аужырэ илъэситIум республикэм щыпсэухэрэм ыкIи хэхэс адыгэхэм дэгъоу зэлъа­шIэгъэ, шIу алъэгъугъэ проектэу «Лъапсэ» зыфиIорэр. Ащ икIэщакIоу Къуижъ Юрэ игукъэкIыкIэ АР-м изаслуженнэ журналистхэу ТIэшъу Светланэрэ Бе­данэкъо Замирэрэ адыгэ къуаджэхэм яблагъэх, ялIакъо­хэм якъэбархэр къаугъоижьых, къэтын зэкIэлъыкIохэр агъэхьазырых. «Лъа­псэм» икъыдэкIыгъохэр адыгэ­хэр анахьэу зэ­жэхэрэ къэтынхэм непэ апэ итых. Проектым ихьатыркIэ лъэпкъ лIакъохэм ятарихъ зэтегъэуцожьыгъэ, къэу­хъумагъэ мэхъу, лIэужыкIэхэм хъишъэр анэсыжьынымкIэ хъарзынэщ шIагъор еугъои. Ащ фэшI «Лъа­псэр» зигукъэкIи, мыпшъыжьэу ащ Iоф дэзышIэхэу ТIэшъу Светланэрэ Беданэкъо Замирэрэ «Илъэсым ипроект» зы­фиIорэ бгъэхалъхьэр къа­лэжьыгъэу «Хэку къэгъэзэжьын Хасэм» ылъытагъ.

ТIэшъу Светлан —АР-м изаслуженнэ журналист: «Тызэмыжагъэу, ау гопэ ин хъугъэ тынхэм мыр ащыщ. Я 3-рэ илъэс хъугъэу проектым тыдэлажьэ. Зыгъэпсэфыгъо ма­фэхэри ащ пэIохьэх. Ау къас­Iомэ сшIоигъор, тлъапсэ тшIэ- мэ, тикъутамэхэр зэрэзэбгырыкIыщтхэм, къапыкIэщт тхьапэхэм нахь тягугъущт. Лъапсэ зышIыгъэ тинахьыжъхэм ты­къыз­фа­гъэхъугъэри, адыгэ цIыфыр, ины­дэлъфыбзэ зыфэдэн фаери къытфаугупшысыгъ. Ахэр чIэты­нэнхэу тиIэп непэ фитыныгъэ. Тикъутамэхэр быбэтэнхэм, джы­ри къэтIэмынхэм пае лъа­псэр тэугъои Замирэрэ сэрырэ».

Беданэкъо Замир — АР-м изаслуженнэ журналист: «Мы проектым удэлэжьэныр IэшIэхэп, лъапсэхэр, цIыфхэр къэбгъотыжьынхэр, къэбарэу апылъыр къябгъэIотэныр къин. Ау къыхэзгъэщы сшIоигъор аужырэ уахътэм цIыфхэр нахь фэчэфхэу тиIофшIэн къыхэлажьэхэ зэрэхъугъэхэр ары. Апэрэ уахътэм ащ фэдиз мэхьанэ ратыщтыгъэп. Джы къытфытеох, къытфэтхэх, тикъэтынхэм ахэлэжьэнхэу фаех. Арышъ, «Хэку къэгъэзэжьын Хасэми» мыщ фэдэу ынаIэ къызэрэттыридзагъэр, тиIофшIэн осэшIу къызэрэфишIыгъэр лъэшэу тигуапэ, «тхьаегъэпсэух». Мыщ фэдэу «Хэку къэгъэзэжьын Хасэм» итынхэр Адыге­им щыщхэм къазэраратырэр апэрэп. СтIашъу Орфан къызэриIуагъэмкIэ, тапэкIи ар лъа­гъэкIотэщт.

СтIашъу Орфан — «Хэку къэгъэзэжьын Хасэм» итхьамат: «Хэку къэгъэзэжьын Хасэ» тIуи зызэхэтэщэм тимурадыгъэр чIыгужъым къэзыгъэзэжьы зышIоигъохэм IэпыIэгъу тафэ­хъуныр ары. Ащ щыхъурэ-­щы­шIэрэр, псэукIэу илъыр, къызэ­рэзэтенагъэр хэхэс адыгэхэм ашIэн фае. Ащ Iоф дэзышIэхэрэр непэ ядгъэшIэнхэм, къэдгъэлъэгъонхэм апае мы проектыр къэтыугупшысыгъ. Адыгеим исхэм ахэр ашIэх, ау хэхэсхэм афэнэIуасэу ахэтыр макIэ. Арышъ, зы лъэныкъомкIэ, дгъэ­нэфэгъэ тынымкIэ ахэр зэ­лъятэгъашIэх, адырэ бгъумкIэ, лъэпкъ мэхьанэ зиIэ Iофышхоу ашIэрэмкIэ «тхьашъуегъэпсэу ятэIо». Хасэр илъэсипшIым кIахьэу мэ­лажьэ. Адыгэхэм яIофыгъохэм язэшIохын дэлажьэ, хэку­жъым къэзыгъэзэжьын зигухэлъ­хэм Iэ­пыIэгъу афэхъу, хэхэс ыкIи IэкIыб хъугъэ адыгэхэм азы­фагу зэпхыныгъэ пытэ илъы­ным, зэ­пэблэгъэнхэм, зым икъэбар адырэм ышIэным дэлажьэ. Анцокъо Ирин.