Адыгэ Республикэм итхакIохэм я Союз хэтэу, зэлъашIэрэ тхакIоу ГутIэ Саныет адыгэ литературэм апэрэ лъэбэкъухэр зыщишIыгъэр мыгъэ илъэс тIокIитIу хъугъэ. ТхакIом ытхыгъэмэ ахилъхьэгъэ гу­пшысэхэм, гъэхъагъэу ышIыгъэхэм ыкIи непэрэ уахътэм зыдэла­жьэ­рэм афэгъэхьыгъэ зэдэгущыIэгъу ащ дэтшIыгъ.— Саныет, «ГущыIэр ма­кIэу» зыфиIорэ тхылъэу 2016-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ те­дзапIэм къыщыдэкIыгъэм «IулIэIуданэу хыягъэр нафэ» зыфиIорэ поэмэр къыдэхьагъ. Ащ щыщ сатырхэр ыкIыбкIэ щыIэ тхылъ кIышъом тетых. Нахь мэхьанэ яптэу ахэр къы­хэпхыгъэу сегупшысагъ. Мыщ фэдэ сатырхэмкIэ къырегъа­жьэ: «ГъашIэ къытэзытыгъэм инэплъэгъу тызэрит, Зыщыфаем къытеты, зыщыфаем тIехыжьы гъэрет. ГуIэжьэу гъэшIэ гъогум тызэрэтетыр игугъоп, Шъхьафит кIэхъопсэу тэпсэуми, джырэкIэ ар къыддэхъугъэп». Мыщ дэ­жьым сэ упчIэу къыостыщтыри гум къелъадэ: гъашIэ къы­тэзытыгъэр Тхьэр ары, ащ тыримыгугъу фэдэу къыпщы­хъугъа? Арэущтэу щытмэ, зэкIэри хьаулыеба? ЕтIанэ, «шъхьафит кIэхъопсэу» пIомэ, сыд фэдэ шъхьафитыр ара зигугъу пшIырэр? — Мы тхылъым изакъоп, нэмыкI тхылъхэри ащ фэдэ гъэпсыкIэ яIэу къыдэкIыгъэх. Хабзэу хъугъэр тхакIом исурэт ибиографиерэ итворчествэрэ афэгъэхьыгъэ тхыгъэ игъусэу тхылъ кIышъом тетыныр ары. Ау сэ нэмыкIэу сегупшысагъ. Хэтрэ тхакIуи зыфатхэрэр тхылъеджэр ары. ЦIыфэу тхы­лъыр зыIэкIэхьагъэр фаемэ е, нахь тэрэзэу къэпIон хъумэ, зэджагъэр ыгу рихьыгъэмэ, авторым инэмыкI тхылъхэри зэригъэгъотыщтых, итворчестви зыщигъэгъозэщт. Нахь тэрэзэу слъытагъэ тхылъым къыдэхьэгъэ усэхэм е поэмэхэм ащыщ къы­хэхыгъэ сатырхэр тхылъ кIы­шъом тетынхэр. Ащ фэдэ шIыкIэ яIэу усэ тхылъ заулэ къыдэзгъэкIыгъ. Адрэ сатырэу зыфэпIуагъэхэм джэуап кIэкI къяптын плъэкIыщтэп. Ау уиупчIэ узэгупшысэн икъун хэлъ. АпэрэмкIэ, сыдэущтэу хъугъэ сыкъэхъуныр? Хьау, медицинэм ылъэныкъокIэ зэкIэри нафэ. Ау уегупшысапэмэ, джэуап щыIэп. Гъэнэфагъэр зыгорэм ишIоигъоныгъэкIэ гъа­шIэр къызэрэсатыгъэр ары. Фаети — сыкъыгъэхъугъ, зыщыфаем гъэретри гъашIэри сIихыжьыщт. ЯтIонэрэр, гъэшIэ гъогоу сызытетым сэра, хьаумэ Ежьыра фитыр? Сэры фэдэу къызышIозгъэшIымэ, сыда сызыфитыр? Сызыфитыжьмэ, сыд пае сызыфэмые хъугъэ-шIа­гъэхэр сищыIэныгъэ хэхъухьэ­хэра? Ящэнэрэ гупшысэр — шъхьа­фитныгъэр. Ар сыда зыщыщыр? ЦIыфыр хьайуаным тезгъэкIырэр зыгорэ ышIэным ыпэкIэ егупшысэн зэрилъэкIырэр, изекIуакIэ къыкIэлъыкIощтыр къызэрэгурыIорэр ары. Ащ фэдэ акъыл зэрэтиIэм ­къытшIуегъэшIы тышъхьафитэу, шъхьафитныгъэм тыкIегъэхъо­псы, ау сыдэущтэу ушъхьафитыщта цIыфхэм уахэтэу, уадэ­псэоу, уадэлажьэу? Шъхьафитныгъэр тэ къызэрэдгурыIорэм фэмыдэмэ? Сэ къызэрэзгуры­IорэмкIэ, джэуап зимыIэ ыкIи зиIэн ымылъэкIыщт упчIэх мыхэр. — Уиусэхэр зэгъэфагъэх, усэ шапхъэм утетэу отхэ, ащ дакIоу ямэхьанэ, купкIэу яIэр лъэгэпIэ инхэм анэогъэсышъу. Поэмэу «Гур зэгупшысэрэр» зыфиIорэр еджэгъошIоу ыкIи гурыIогъошIоу щыт. О отхы: «Дунаим тетэп зи мылIэжьын, НапIэр зэтеплъхьэмэ, хэт гу­Iэ­жьын? УрямыкIасэу цIыфхэм сфэIонэп, Ау лыеу цIыфхэр о пфэлъэIонхэп…ПшIошIы ппэ­чыжьэу ахърэты мафэр, ЗэмынэкIыщтэу дунэе хьафыр. Ау мылIэжьынэу цIыфыр къэхъу­гъэп, ЛIэшIэгъу пчъагъэр ащкIэ шыхьат…» КъызэрэзгурыIо­рэмкIэ, мыр бэмэ афэгъэ­хьыгъ. Хэта ахэр? Сыда а темэр къызкIэпIэтырэр? — Тиадыгабзэ амал иI зы пчъагъэм итэу бэ пчъэгъэ мэхьанэр къэпIонэу. А амалыр ары мы сатырэу зигугъу къэп­шIыгъэхэм ащыгъэфедагъэр. Нэбгырэ пэпчъ зыфихьыжьын ылъэкIыщтыр ары тилъэпкъ ащ фэдэ гъэпсыкIэ иIэу къыIорэр. Ар дэгъоу адыгэ гущыIэжъхэм къагъэнафэ. Сатырхэм яджэрэм зы пчъагъэм итэу зыфэогъазэ: «егупшыс, узыхэт щыIэныгъэм хэплъыхь, хэгупшысыхь... ори, хэти напIэр зэтезымылъхьажьын мы дунаим къытехъуагъэп...» Анахь гъэшIэгъонэу мы дунаим тетыр цIыфымрэ ащ ищы­Iэныгъэрэ. Ахэм ямыгупшысэрэ цIыф щыIэп. Сабыим илъэсищ горэ ыныбжь зыхъурэм апэрэ упчIэу къытыхэрэм ащыщ — «Сыхэта сэ?» Джа упчIэм мы поэмэр иджэуап. Ухэта о, цIыфыр? Сыд фэдэ Iофа мы дунаим щыбгъэцакIэрэр? Сыд фэдэ лъэужа къэбгъэнэщтыр? УпчIэ къызэрыкIохэп. Ау ахэм яшъхьэ­теIулIэжь хъурэр — сыда цIыф­хэм агу укъызэринэжьыщтыр? Хьаулыеу лъэпкъым ыIуагъэп ныIа «адыгэр зыфыщыIэр зы маф» ыIуи. Ар дунаир къызщытыбгынэжьыщт уахътэр ары. — «КIым-сымыр радиом еукъо, Ау седэIоу шIошIмэ, хэукъо…». Саныет, радиом илъэс пчъагъэрэ ущылэжьагъ. А IофшIэныр огъэцэкIэфэ сы­да цIыфмэ къафэпIотагъэр, сыда радиом къыпфихьыгъэр? — Илъэс 30-рэ радиом Iоф щысшIагъ. Апэ выпускающэу сыIухьэгъагъ, етIанэ илъэс зэ­фэшъхьафхэм къэбархэм, литературэ къэтынхэм ягъэхьазырын сыфэгъэзэгъагъ. Къэралыгъом зэхъокIыныгъэхэр зыщыфэхъугъэхэ лъэхъаным кIэу къызди­хьыгъэхэм япхыгъэу проблем­нэ-публицистическэ отдел къыщызэIуахыгъагъ. Ащ щыла­жьэхэрэм адыгабзэкIи урысыбзэкIи къэтынхэр дгъэхьазырыщтыгъэх. Непэ радиом къыIуатэрэм уедэIумэ, мыщ дэжьым сэ зыфасIорэр тэ ти Адыгэ радиоп, зэкIэ къэбар жъугъэм иамалхэр ары нахь, кIым-сымыр ыукъон къодыем ехъурэ Iоф ямыIэ фэд. ЦIыфым ыгу зыгъэбырсырын, ирэхьатныгъэ зыукъон, зэрэукI-зэрэгъэпцIэ Iоф фэшъхьаф ахэм ащылажьэ­хэрэм янэплъэгъу итэп. Илъэс пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьымэ, тхэ­ныр езыгъэжьэгъакIэхэм се­минар тхакIохэм я Союз щызэхащэгъагъ. Ащыгъум ащ къе­кIолIагъэхэм ащыщ горэм бзылъфыгъэм ехьылIэгъэ усэ къырихьылIэгъагъ. Усэхэм уасэ къафэзышIыщтыгъэр Бэрэтэрэ Хьамид. Ащ къыIогъэ гущыIэхэр ыужкIэ бэрэ сыгу къэкIыжьыгъэх: «Бзылъфыгъэм зыпари къебгъэлыгъахэп... пыбгъэчъыни, гобгъэчъыни зи къэбгъэна­гъэп...» Аущтэу Хьамидэ зыкIиIогъагъэр усэр къызтегущы­Iэрэ бзылъфыгъэм джанэу щы­гъым ыбгъэгу ихыгъэу, Iэ­гъуа­пи пымытэу, джэнакIэри кIакоу усакIом къызэритхыгъэр арыгъэ. Джащыгъум къызгуры­Iуагъ дэир къэбгъэлъагъоу е игугъу къэпшIэу ублэкIы зэрэмыхъущтыр. Дэим ыпэ дэгъур, дахэр, тэрэзыр къэбгъэлъагъомэ зэрэнахь тэрэзыр. Джары «КIым-­сымыр радиом еукъо, Ау седэIоу шIошIмэ, хэукъо…» зы­фиIорэ сатырыр къэзытыгъэр. — Сэ узэрэсшIэрэр усакIоу ары. Ау, мары 2004-рэ илъэсым къыщыублагъэу прозэкIэ тхыгъэ тхылъхэр къыдэогъэ­кIых, повестьхэр, рассказхэр уиIэх. Усэ зэхэлъхьанымкIэ Iазэм прозэкIэ тхэныри фэIэшIэха? — Ары, 2004-рэ илъэсым «ШIэныгъэ шъэф» зыфиIорэ тхылъыр къыдэкIыгъ. Мыщ повестьхэр къыдэхьагъэх. Тхы-­ лъыр згъэхьазыры зэхъум ахэм сэ тхыдэкIэ сяджэгъагъ. Къыдэхьэгъэ повеститфым щыщэу плIым Нарт эпосым ифэмэ-бжьымэ атет, эпосым къыIуа­тэрэм ахэр блэкIых, сэ сиеплъы­кIэ, непэрэ дунай гурыIуакIэр ахэслъхьагъ. Сыфэягъ пэсэрэ къэбархэмрэ непэрэ щыIакIэмрэ зэспхынхэу, ямышIыкIэ къэ­Iота­кIэр згъэфедэнэу. Урысы­бзэкIэ къэпIон зыхъукIэ, ащ фэдэ тхы­гъэм фантасмагориекIэ еджэх. Сыд фэдэ литератури изыгъэ­къурэр, литературэ зышIырэр прозэр ары. Прозэ ин зиIэ лъэпкъхэр дунэе литературэм пытэу хэуцуагъэх. Ащ нэмыкIэу, прозэм щыIэныгъэр къегъэлъагъо. «Усэри ащ фэд» къысэпIонкIи мэхъу, ау усэм ипшъэ­рылъ шъхьафы. Ар гум моу джыдэдэм ихъыкIырэр ары зы­тегъэпсыхьагъэр. Джары ныбжьыр зыуцукIэ, усэкIэ езыгъэжьэгъэ тхакIохэм янахьыбэм прозэм зызкIыфагъазэрэр. Си­апэрэ тхылъитIу усэ адэтыр. Ахэм зигугъу къэпшIыгъэ прозэ тхылъыр къакIэлъыкIуагъ. Ситхылъхэм зэхэубытагъэу ягугъу къэпшIын хъумэ, сэркIэ зэкIэми анахь гъэшIэгъоныгъэр эссе-романым («ОшъогуитIум азыфагу», 2012) итхын ары. Джы мары мы илъэсым «Джэнч IаплIыхэр» зыфиIорэ прозэ тхылъыр къыдэкIынэу щыт. Ащ повеститIурэ рассказхэмрэ къы­дэхьащтых. Прозэр хэтрэ тхакIокIи псын­кIэп, уахътэу ыхьырэр бэ. Къэб­гъэлъэгъорэ хъугъэ-шIагъэхэм шъыпкъагъэ ахэлъыныр, сюжетыр зэгъэфэгъэныр, адрэ шэп­хъэ пстэоу прозэм иIэхэр — ахэр зэкIэ тхакIор ренэу зэгу­пшысэрэ Iофыгъох. ЗэкIэ къыугупшысыгъахэми, текстым итхын зы мафэп, мэфитIоп ыхьырэр. Ори прозэм итхын зыфэбгъэзагъэшъ, а зэкIэми дэгъоу уащыгъуаз. — Саныет, уитхыгъэхэр тштэмэ, анахь згъэшIагъорэмэ ащыщ гущыIэ щэрыо закIэхэу, гущыIэжъхэу, зы хьарыфкIэ къежьэхэу, алфавит зэкIэ­лъыкIуакIэр яIэу бгъэпсыгъэ сатырхэр. «Гупшысэхэр» о узэряджагъэр. Сэ сишIошIкIэ, еджэхэрэми ар къагурыIонэу къысщэхъу, дунэе философие куум лъыкIахьэхэу ахэр хъугъэх. Зигугъу сшIырэр гъэзет­еджэмэ къагурыIоным пае ащ щыщ сатырэ заулэ щысэу къэзгъэлъэгъон. ХэушъхьафыкIыгъэу къыхэсхыгъэп, апэ синэплъэгъу зытефагъэхэр ары къыхэстхыкIыгъэхэр: «Ожъубанэ хьамлыуми лъэуж къегъанэ. ОкIокIи очъэкIи уахътэм ыпэ уишъыщтэп. ОлъаIомэ, гущыIэр гъэкIэкIы. Опсэуфэ аубэу, зылIэкIэ зищытхъу аIожьрэр нахьыб. Орыжъым хахьэрэр ханэ. Орэдусым пцIы зыхилъхьэгъэ орэдым тамэ ыгъотрэп…» Мырэущтэу утхэныр къин къыпщыхъугъэба? — Ежь тхылъым укъытегущыIэн зыхъукIэ, поэмэхэм анэ­мыкIэу гупшысэ кIэкIхэр (гущыIэжъкIэ тызаджэхэрэр ары), сатыриплIыхэр къыдэхьагъэх. Хэтрэ тхакIуи игупшысэ лъызыгъэкIуатэрэр ылъэгъурэр, за­джэрэр ары. Гупшысэ кIэкIхэр стхыныр егъашIэми сыгу къэ­кIыныеп, дунэе гушъхьэлэжьыгъэ иным щыщэу Соломон игъэ­сэпэтхыдэхэм («Притчи Соломона») зафэзгъэзэнэу мы­хъугъагъэмэ. Джыри институтым сыщеджэзэ ахэм сызяджэм, тэ, адыгэхэм, тиIорIуатэхэм ахэлъ гущыIэжъхэр гум къэзыгъэкIы­жьырэ сатырхэр ахэслъэгъуагъэх. Щысэ заулэ къэсхьын: «ЧIыпIищ нэшIу ящыкIагъ: псы зыдэмыт псыхъу, къэкIыгъэ зэрымыт губгъу, лIы зышъхьащымыт шъуз», «Къо бзаджэм яжьэм ухегъэсы, пхъу бзаджэм хасэм ухехьэ» ... А гъэсэпэ­тхыдэхэр зэсыдзэкIыхэ сшIои­гъуагъ. Нэужым, илъэс тIокI фэдиз тешIагъэу, ар къыздэ­хъугъ. Ащ пыдзагъэу сэр-сэрэу лъэпкъым къымыIогъэ гущыIэ кIэкIхэр сыгу къихьэхэу ­аублагъ. КъарыкIощтыри, ясшIэщтыри сымышIэу ахэр мэкIэ-макIэзэ тхьапэм езгъэкIугъэх. Гупшысэ кIэкIхэу зигугъу къэпшIыгъэхэр зы илъэсэп зэрэ­стхыгъэхэр. Адыгэ гущыIэжъхэм ахэлъ зэгъэфакIэр ащызгъэфедэ сшIоигъуагъ. Тиадыгэ жэрыIо творчествэ зыпштэкIэ, орэдыжъхэм, пщыналъэхэм ягъэпсыкIэ ритмэ шапхъ зэрыгъуазэхэрэр нахь, кIэух рифмэ яIэп. Рифмэм ычIыпIэ ащыгъэфедагъэр мэкъэ зэпэджэжьхэр ары. А шIыкIэм синаIэ тетыгъ. Къыздэхъугъэмэ, къыздэмыхъугъэмэ шIэныгъэлэжьхэмрэ тхылъеджэхэмрэ язэхэфын. — Шъыпкъэр къыосIон, гу­щыIэгъум зыфэзгъэхьазырызэ сызэмыджэгъэгъэ уитхыгъа­бэмэ нэIуасэ сафэхъужьыгъ. Джырэ нэс ахэм сызэрямы­джагъэр губгъэнэуи зыфэс­лъэгъужьыгъ. Рифмэ зимыIэ усэхэу лъэпкъ усэ зэхэлъхьа­кIэр бгъэфедэзэ птхыгъэхэр къызыдэхьэгъэ тхылъэу «Мэкъэ зэпэджэжьхэр» зыфиIорэр лъэш дэдэу сыгу рихьыгъ. Рифмэ зимыIэу пIуагъэхэр усэ шапхъэми илъых, еджэгъошIух ыкIи мэхьанэшхо яIэу гъэпсыгъэх. А тхылъым поэмипшIи дэт. ЗэкIэми а зы ритмикэр, зэкIэлъыкIуакIэр яI. Гъэзетеджэмэ зигугъу сшIырэр зэхашIыкIыным фэшIа тхылъым къыдэхьагъэмэ ащыщ усэу «Гум къызэринэ­жьыщтыр идэхагъ» зыфиIорэм щыщ пычыгъо щысэу къэс­хьын: «Дунаим зехъожьы. Нахьыжъы тыхъузэ Тыкъебгынэ. Тыкъыщинэзэ, Уахътэр зыдэкIожьрэр Ори пшIэрэп, Сэри сшIэрэп. Дэгъоу сызыщыгъуазэр, Хьау, Лъэшэу сицыхьэ зытелъыр, СшIошъ хъурэр — Гъогоу хихыгъэм ЗэрэтемыкIыщтыр ары…» Сыдым ащ фэдэ тхакIэр угу къыгъэкIыгъ, апэрэмкIэ, ятIонэрэмкIэ, джыри фэшъхьаф тхакIэхэр бгъэфедэнхэ гухэлъ уиIа? — Сиапэрэ тхылъ цIыкIу («Къеблагъ», 1992) къызыдэ­кIым, усэ щэхъу дэтыгъэп. Ащ къыдэхьэгъэ усэхэр зэфэдагъэ­хэп, зыхэр адыгэ усэ зэхэлъхьакIэм тетыгъэх, адрэхэр кIэух рифмэхэм къагъэпсыщтыгъэх. Ар апэрэ лъэбэкъугъ. «Делэр гушхо» адыгэмэ аIоба? Сыфэягъ тхылъ пэпчъ нэмыкI жанрэм илъэу тхыгъэнэу. ЯтIонэрэ тхы­лъыр («Уаипчъ», 1997) жанрэхэмкIэ нахь баигъ. Усэхэм анэмыкIэу ащ къыдэхьагъ поэмитIу. Зы поэмэр тызэсэгъэ усэ шапхъэм ит. Адрэр нэмыкI шъыпкъэу гъэпсыгъэ — усэмрэ прозэмрэ щызэхэпхъагъэх. «Псэ цIыкIур IэшIу» — эссекIэ ащ се­джагъ. Джа уахътэм къызгуры­Iуагъ усэм фэдэ къабзэу сэркIэ прозэри зэрэгъэшIэгъоныр. Ситхылъхэр зэкIэ жанрэ зэ­фэшъхьафкIэ тхыгъэх. Зигугъу къэпшIыгъэр аужырэ усэ тхы­лъыр ары. Хэт сыд ыIуагъэми, сэркIэ тиадыгабзэ мэкъэ зэпэ­джэжь усэ зэхэлъхьакIэр нахь къекIу. Сыгу къео рифмэм зы­дырагъэхьыхи тиусакIохэм ар IэкIыб зэрашIыгъэр. Усэ ыкIи прозэ жанрэхэр бэдэдэ мэхъух. Тилитературэ лъэгэпIэ гъэнэфагъэ нэсыгъ. Ау джыри лъэпкъым зышъхьариIэтыкIын ылъэ­кIыгъэп. ТищыкIэгъэ шъыпкъэу МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романхэр игъом тилитературэ къыхэхьагъэх. АщкIэ адыгэ литературэр урыс, дунэе литературэ анахьышIухэм агуигъэу­цуагъ. Ар ткIун фэе гъогум изы Iахь. Непэрэ мафэм сыда тхакIом къыгъэлъэгъон фаер? Дунаеу псынкIэу зызэзыхъокIырэм тыдиштэщта, ыуж тыкъинэщта? Мыхэр упчIэ къызэрыкIохэп. «ТхэкIо ныбжьыкIэхэр тимакIэх, тиIахэхэп» пIоми нахь тэрэзынкIи мэхъу. Бжыхьэ ­чъыгэу тилитературэ зипхъэхы­жьымэ, хьаулый тапэ итыгъэ тхакIохэм лъэпкъым фашIагъэр. — ТиусакIомэ атхыгъэ усэхэр икъоу цIыфхэм алъымы­Iэсыхэу ыкIи икъоу критикмэ зэхамыфыгъэхэу къысщэхъу. Сыд фэдэ еплъыкIа ащ фыуиIэр? — Критикэр Iоф къызэрыкIоп. А зы усэм, рассказым еплъыкIэ зэфэшъхьафкIэ укъе­кIолIэн плъэкIыщт. Апэрэр — къыIуатэрэр къыкIэпIотыкIы­жьыныр. Мыр просветительскэ Iоф­шIэн нахь, критикэм зыкIи екIуалIэрэп. ЯтIонэрэр — гу­пшысэу хэлъыр, жанрэу зэрэтхыгъэр, ар къэзыушыхьатырэ щысэхэр, литературнэ амалэу авторым ыгъэфедагъэхэр, тхыгъэр сыдэущтэу лъэпкъ литературэм хэуцора, яIа урыс ыкIи дунэе литературэхэм зэбгъэ­пшэн плъэкIыщт тхыгъэхэр… — Джырэ уахътэм уздэлажьэрэр, уигухэлъхэр… — Джынэс сызэрэтхэщты­гъэу сэтхэ. Усэхэр IэкIыб сшIыгъэхэп, ау джырэкIэ повестьхэм садэлажьэ. — Саныет, уахътэ къысфы­хэпхыгъ, сиупчIэмэ зэгъэфагъэу джэуапхэр къяптыжьыгъэх, тхьауегъэпсэу. — Ори тхьауегъэпсэу. ДэгущыIагъэр Дэрбэ Тимур.