1979-рэ илъэсым Урысыем изаповедникхэмкIэ апэрэмэ ащыщэу Кавказ заповедникым ар къыфагъэшъошэ­гъагъ ыкIи ЮНЕСКО-м дунаим щи­гъэпсыгъэ хъытыушхоу «ЦIыфымрэ биосферэмрэ» зыфиIорэм хэхьагъ. ИчIыопс ищыпэ теплъэу непэ къызнэсыгъэм къызкIызэтенагъэр мыщ фэдэ цIэ иным ихьатыр.

Кавказ биосфернэ заповедникэу Х. Шапошниковым ыцIэ зыхьырэм Къо­хьэ­пIэ Кавказым икъыблэ лъэныкъо еубыты. ХэушъхьафыкIыгъэу къагъэгъу­нэрэ чIыналъэу 1924-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 12-м агъэнэфэгъагъ. Иина­гъэкIэ Европэм я 2-рэ чIыпIэр щиIыгъ. Адыгеим, Пшызэ шъолъырым ыкIи Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм ячIыналъэхэм защиубгъугъ, Абхъаз Рес­публикэм игъунапкъэ еуалIэ. Шъхьафэу Хъопс щыгъэпсыгъэ псэйшъэф-хэшъэе мэзышхори ащ хэхьэ. ПстэумкIи гектар 280 — 320-рэ зэлъиIыгъ. КъэкIырэ лъэпкъ зэфэшъхьафэу минрэ ныкъорэ къыщалъытэ, ащ ипроцент 20-р зыщыплъэгъущтыр заповедник закъор ары. Чъыг ыкIи куандэ лъэпкъхэу 200 имыкъур щагъэунэфыгъ. ИчIыналъэ инахьыбэр ахэм зэлъаубыты, мэзылъэ. Псэушъхьэу щыпсэухэрэм язэмылIэужыгъуа­гъи бэ ыкIи гъэшIэгъоны: псым хэсхэр, псэушъхьэ цIыкIухэр ыкIи инхэр, бзыухэр. ХьацIэ-пIэцIэ лъэпкъхэр пштэхэмэ, язэмылIэужыгъуагъэ мини 10-м нэсы. Къушъхьэ псыхъураи 133-рэ къыхеубытэ, Iошъхьэ псыхъо дахэхэмкIэ, мылылъэ­хэмкIэ баи. Ау гъэхъэгъэ шъхьаIэу непэ заповедникым фалъэгъурэр кIодыжьыгъэгъэ Кавказ домбай лъэпкъыр зэтыригъэуцожьын зэрилъэкIыгъэр ары. Мы псэушъхьэр 1927-рэ илъэсым зы шъхьэ къэмынэу шакIохэм аIэкIэкIодэгъагъ. ИлъэсипшIым нахьыбэ тешIэжьыгъэу шIэныгъэлэжьхэм яIахьышIу хэлъэу ахэм язэтегъэуцожьын 1940-рэ илъэсым заповедникым щырагъэжьагъ. Кавказ домбаилъыр зыхэлъ псэушъхьэм гъусэ иIэу Германием къыращи адыгэ чIыгум къащэгъагъ. Ащ дэжьым кордонэу «КIышъэр» домбаишъхьэм изэтегъэуцожьынкIэ гупчэ хъугъагъ. Ащ ыуж илъэс 80 тешIэжьыгъ ыкIи непэ домбай 1200-рэ фэдиз къагъэгъунэрэ чIыопсым ичIыналъэ къыщалъытэ. Ежь заповедникми ар джы итамыгъэ шъхьаI. Непэ домбайхэр зыщыплъэгъушъущт макIэхэм кордонэу Гъозэрыплъэ ащыщ. Муникэрэ Кавказрэ ар ябысымыпI. Ахэр ащ инэпэеплъ цIэрыIох. Муникэ ыпаIоу къэгъэгъунапIэм къыдатIупщыхьагъ. ЯтIонэрэ домбаеу Кавказыр нахь кIасэу къыдэфэнэу хъугъэ. Iэхъогъум ыуж къи­нагъэу Мыекъопэ районым ипсыхъохэм яз унагъо горэм къыщигъотыгъ. Апэ ащ щаIыгъыгъ, нэужым заповедникым къы­ратыжьыгъ. ЫцIэ мэкъэтын шIыкIэкIэ республикэм щыпсэухэрэм къыфыха­хыгъ. Джы Муникэрэ Кавказрэ зы былым IыгъыпIэ инэу афыпаутыгъэр зэдагощы. Ащ екIурэ лъагъор зекIохэм зэгъокI ашIырэп. Соловьевхэм яунагъу. Ростов хэкум щыщых: «Мыщ апэрэу тыкъэкIуагъ. Лъэш дэдэу тыгу рихьыгъ. ЧIыопсыр дахэ, жьыр къабзэ. Музеими тычIэхьагъ, заповедникым итарихъ мыщ дэгъоу къыщыIотагъ. Ау анахьэу тыгу рихьыгъэхэр псэушъхьэхэр ары. Домбайхэр ащ фэдэу благъэу апэр зэрэтлъэгъугъэхэр. Ар зымыуасэ щыIэп. Арышъ, тыкIэ­гъожьырэп тыкъызэрэкIуагъэмкIэ, джыри къэдгъэзэжьыщт». Илъэс заулэ хъугъэу переднеазиатскэ мэз чэтыум изэтегъэуцожьыни заповедникым щыдэлажьэх. Къагъэгъу­нэрэ чIыопсым зэлъиубытырэ чIына­лъэр мы псэушъхьэ лъэпкъымкIэ ныдэлъф, илъэс чыжьэхэм жъугъэу имэзхэм ахэ­сыщтыгъ. БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ахэр жъугъэу Урысыем имэзхэм ахэсыгъэх, ау 2000-рэ илъэсхэм яхъулIэу къэнэгъа­гъэр шъхьипшI фэдиз ныIэп. Ащ къыдыхэлъытагъэу Шъачэ и Лъэпкъ парк мэз чэтыухэм язэтегъэуцожьынкIэ гупчэ щагъэпсыгъ. Ахэр ащ щаIыгъых, ищыкIэгъэ ныбжьым нагъэсых, нэужым мэзым хащэжьых. Апэрэр 2016-м мэзым хатIупщыхьэгъагъ. Аужырэр, Ачыпс, ТхьачIышхомрэ заповедникымрэ ягъунапкъэ дэжь гъэрекIо шъхьафит ща­шIыгъ. Мыщ фэдэ IофшIэным ихьатыркIэ мэз чэтыум илъагъо Гъозэрыплъэ кордоным иIэ хъугъэ. Заповедникым иIофы­шIэхэм къызэраIорэмкIэ, лъагъор зыпхырыкIырэ чIыопсыр чэтыур хабзэкIэ зыщыпсэурэ мэзылъэ чIыпI. Километ­ритIу зикIыхьэгъэ гъогууанэр окIуфэ остыгъэе чъыгышхохэр къыпшъхьащытых, псынэкIэчъхэр щэчъэх, бзыухэр щэжъын­чых. Лъагъом икIун ихьылъагъэ макIэ, арышъ, ныбжь зэфэшъхьафхэр зиIэ зекIохэр жъугъэу щыплъэгъущтых: сабыйхэм къащегъэжьагъэу нэжъ-Iужъхэм анэсэу. Къалмыкъым къикIыгъэ зекIо унагъу: «Тэ тызщыпсэурэр гъошъу. Арышъ, мы дунаеу тыкъызыхэфагъэр тэркIэ хьалэмэт дэд. Джыри кIымафэ нахь мышIэми, зэкIэри уцышъо, гъатхэ пшIошIыщт. Мыщ фэдэ чIыопс дахэ зиIэм инасып. Тигуапэу мэз чэтыум илъагъо къыщэтэкIухьэ, жьы къэтэщэ». Мы илъэсым Кавказ биосфернэ заповедникым нэмыкI мэфэкIышхо къежэ. Загъэпсыгъэр илъэси 100 зэрэхъурэр жъоныгъуакIэм и 12-м хигъэунэфыкIыщт. Ащ къыдыхэлъытагъэу зекIохэм шIухьафтыныбэ къяжэ. Анцокъо Ирин.