Метрэ 49-рэ илъэгагъ, метри 5 ишъомбгъуагъ. Мыщ фэдиз зиинэгъэ остыгъэе (пихта) чъыгыр Кавказ биосфернэ заповедникым ичIыналъэу Гъэхъунэ Плъы­жьымрэ зэпырыкIыпIэу Аишхомрэ азыфагу къыриубытэрэм къыщыхагъэщыгъ. «Кавказым ичъыг шъэджа­шъэхэр» зыцIэ Iофтхьабзэм къыдыхэлъытагъэу Tree-Wolkers зыфиIорэ купыр зэхэзыщэгъэ арбористхэм ушэтын IофшIэнхэр рагъэкIокIыгъэх. Мыщ фэдэ чъыгышхохэр шIэныгъэм ылъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ, культурнэ-тарихъ лъапсэр гъэунэфыгъэнымкIэ къэбар къэкIопIэшIухэу ахэм алъытэ ыкIи якъэухъумэнрэ якъызэтегъэнэнрэ мэхьанэшхо раты. Евгений Зен — «Кавказым ичъыг шъэджашъэхэр» зыфиIорэ проектыр игукъэкI, арборист ыкIи древонафт: — Урысыем е Адыгеим ичъыг анахь лъагэр сыд фэда? Тыда ахэр къызщыкIыхэрэр? Мыщ фэдэ упчIэ­хэм сагъэгумэкIэу ыуж сызехьэм, джэуапхэр ямыIэхэу къычIэкIыгъ. Джащ тетэу типроект щыIэ хъугъэ, джы дэкIыгъохэр зэхэтэщэх, чъыгхэр къыхэтэгъэщых, якъэ­бар ишъыпкъапIэ тэгъэунэфы, тэшых, цIыфхэм зэлъя­тэгъашIэх. Дунаим мы лъэныкъом зыщыдэлажьэхэрэр илъэс 30 хъугъэ. Сэнэхьатэу ащ иIэмкIэ Евгений Зен арборист — чъыгхэр еуплъэкIух, узхэр яIэхэмэ зэрегъашIэ, яIазэ. Зы гущыIэкIэ къэпIон хъумэ — чъыгхэм ясанитар врач шъхьаI. А IофшIэным къыпкъырыкIи древонафтикэм къыфэкIуагъ. Ар — кIапсэ ыкIи гъучI зэфэшъхьафхэр бгъэфедэхэзэ чъыг къутамэхэм къащыпкIухьаныр, ашъхьапэхэм ядунай ухэтыныр, защыбгъэпсэфыныр. Сабыйхэри ащ фырегъаджэх. Ау чъыгдэкIоеным фыриIэ сэнаущыгъэр шIэныгъэм фигъэлажьэ шIоигъоу чъыг шъэджашъэхэм якъэгъотынрэ яушэтынрэ ыуж ихьагъ. ЫужыкIэ ахэм адэлажьэ зышIоигъо къы­къокIымэ, къышъхьапэщт IофшIэныр рихьыжьагъ. Евгений Зен: — Мыщ сытезыгъэгушIухьагъэр Ричард Престон итхылъэу секвоехэм яушэтынэу ышIыгъэр къызщитхыхьэрэр ары. Ари анахь чъыгыжъымрэ чъыг лъагэмрэ алъыхъущтыгъ. Чъыг шъхьапэхэм къызэращикIухьэщтыгъэр, ахэм шIулъэгъоу афыриIагъэр — пстэури сыгу нэсыгъ. СэркIэ ар гъуазэ хъугъэ ыкIи чъыгым кIапсэкIэ дэкIоен сэнаущыгъэу сиIэм нэмыкIэу сыригъэплъыгъ, икуупIэ зэхэсшIагъ. Джаущтэу чъыглъыхъу сежьагъ, етIанэ шIэныгъэ ыкIи социальнэ лъапсэ зиIэ проектышхохэм сакъыфэкIуагъ. Ащ фэд «Кавказым ичъыг шъэджашъэхэр» зыфиIорэр. Чъыгыжъхэр, шъэджашъэхэр къыхэгъэщыгъэнхэмкIэ Кавказ биосфернэ заповедникым ичIыналъэ нахь чIыпIэшIу бгъотыщтэп. ИчIыопс гъэпсыкIэрэ къагъэгъу­нэрэ чIыгоу зэрэщытымрэ яшIуагъэкIэ чъыг зырызхэр зыфэдэ къэмыхъугъэу кIыкIаех, цIыфым щыриупкIын зэрэфимытыми къызэтырегъанэх. Лъыхъон-ушэтынхэм апае фитыныгъэр Кавказ биосфернэ заповедникым къаритыгъ, мэзым икуупIэ хищагъэх. Къэнагъэр лъэсэу акIугъ ыкIи метрэ 1650-кIэ хым шъхьащыт чIыпIэм мэфэ заулэрэ Iоф щашIагъ. Евгений Зен: — Тыкъызщыуцугъэ бгым, псыхъожъыеу Пслушенок зыфиIорэм дэжь, остыгъэе чъыг пIашъэхэр жъугъэу къыщэкIых. Метрэ 49-рэ зилъэгагъэр ары зыщыдгъэ­унэфыгъэри. Ащ ышъхьапэ пытыжьыгъэп, ау къутэмакIэхэр къыдэчъыжьыгъэх. Чъыгыр жъыми, джыри псэ пыт. КIапсэ пытшIи тыдэкIоягъ, ау зызэрэтIэты­шъугъэр метрэ 39-рэ ныIэп. Къэнэгъэ метрипшIыр быбырэ пкъыгъом ишIуагъэкIэ дгъэунэфыжьыгъэ. Чъыгым ыныбжь елъытыгъэу «НэнэжъкIэ» теджагъ. Евгенийрэ ащ игъусэхэмрэ анаIэ зытырагъэтырэр чъыг лъэпкъищ: чъыгаер, остыгъаер ыкIи тфэир. Ахэм ащыщ чъыгыжъхэм якъэгъотын 2020-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ыуж итых. Заповедникым ичIыналъэ къыхимыубытэрэ мэзылъэ чIыпIэхэу Мыекъопэ районым итхэр къакIухьагъэх. Илъэс заулэм чъыг шъэ­джэшъэ пчъагъэ къыхагъэщыгъ. Ахэм яз УрысыемкIэ анахь лъагэу алъытэрэ чъыгаеу метрэ 41-рэ зилъэгагъэу, сантиметрэ 515-рэ зишъомбгъуагъэу агъэ­унэфыгъэр. Ари, нэмыкI чъыгхэу аушэтыгъэхэри Урысыем ичъыгыжъхэр зыщытхыгъэ реестрэм непэ хэтых. Ар къэзыушыхьатырэ тхылъхэри апылъых. Анцокъо Ирин. Сурэтхэр: Евгений Зен