Кавказ биосфернэ за­поведникым мы илъэсымкIэ апэрэу домбайхэр къыщалъытагъэх. Авиацием иамалхэмкIэ ышъхьагъкIэ къызяплъыхэм, алъэгъугъэр домбай 300-м кIахьэ, ау ар пэшIоры­гъэшъ пчъагъ. Нахь тэрэзэу къызаIожьыщтыр тырахыгъэ сурэтхэр шIэныгъэ IофышIэхэм заушэтыжьыкIэ ары.Псэушъхьэхэм кIымафэр зыщырахырэ чIыпIэхэм шIэныгъэлэжьхэр джыри кIощтых зэрагъэшIэнэу хъухэм, бзыхэм, илъэс джыри зымыныбжьыхэм, илъэситIукIэ узэкIэIэбэжьмэ къэхъугъэхэм япчъагъэ. ЗэкIэмкIи заповедникым домбаеу 1200-рэ фэдиз къыщалъытэ, ау кIымэфэ къэплъыхьанхэм ялъэхъан къыдыхалъытагъэхэр нахь ос макIэ зытелъ бгышъхьэхэм къатрагъотагъэхэр арых. КIымафэр щырахынэу домбайхэм къыхахыхэрэр жьыбгъэр нахьыбэу къызщепщэрэ шъофылъэхэу осыр зыщытырифыхэрэр ыкIи чIыгур къызщигъэлъагъоу ашхыщтыр къызщытырагъуатэхэрэр арых. Кавказ заповедникым ишIэныгъэлэжьхэм къызэраIорэмкIэ, домбайхэм осэу сантиметрэ 45-м нэс тыратхъун алъэкIы ашхыщтым лъыхъухэзэ. Ом изытет дэеу, осым икуугъэ ащ нахьыбэ зыхъукIэ, нэмыкI къушъхьэлъэ чIыпIэхэм алъы­хъунхэ фае мэхъу е чъыг къутамэхэр ашхых. Домбай шъхьарытIупщыхэм алъыплъэныр бэп зыфызэшIокIырэр. Ау шIоигъоныгъэ зиIэ пстэуми ахэр ща­лъэгъунхэ алъэкIыщт заповедникым ичIыналъэу Гъозэрыплъэ щыгъэпсыгъэм. «Псэ зыпыт чIыопсым имузееу ошъо зэIухыгъэм чIэтэу ар плъытэн плъэкIыщт, хьа­кIэхэмрэ зекIохэмрэ бэу къырещалIэх. Ащ щаIыгъ тынаIэ зытетэу домбаеу Муникэ. Кавказ заповедникым тыдэлэжьэным, псэушъхьэ зэфэшъхьафхэм, домбайхэри ахэтэу, якъызэтегъэнэн тынаIэ лъэшэу тетэ­гъэты. Экологие Iофтхьэбзэ ыкIи шIушIэ программэ зэфэшъхьаф­хэм тахэлажьэ. Кавказ домбаир Адыгеим икъэгъэлъэгъуапIэу Дунэе форумэу «Урысыер» зыфиIорэм щызэIухыгъэми ыгупчэ шъыпкъэ ит ыкIи ащ къекIолIэрэ пстэуми анаIэ зытрарегъадзэ», — къащит­хыгъ исоциальнэ нэкIубгъо­хэм Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат. Сурэтхэр: Кавказ къэралыгъо чIыопс биосфернэ заповедникэу Шапошниковым ыцIэ зыхьырэр.