«Сэ сиIахькIэ зэрэслъытэщтыгъэмкIэ, нэужми шIошъхъуныгъэ пытэу тесыубытагъ: Теуцожь Хьабибэ итворчествэ егъэжьэпIэ-ублапIэ, псынэ­кIэчъ-псылъэкъо шIагъо къыщыхигъэщыгъ. Ар ригъэкъугъэп, къызэтемыуцоу хьакъынчъэу ыкIи псэемыблэжьэуи дэлэ­жьагъ. КъэкIогъэ-кIожьыгъэ теурыкIуагъэ гори къыхигъэхьагъэп, псынэкIэчъым исэнаущыгъэшхо рихьылIагъ. Ифэшъуашэм тетэу ар къытхъугъ, нэцIэкI фимышIэуи къыукъэбзыгъ. ЕтIанэ акъылрэ гупшысэрэ хэлъэу, ищыкIэгъэ пстэури зэригъэпэшэсыгъ. Ары, ары, икууагъэкIи ихъоо-­пщэуагъэкIи уигъэразэу. Пасэм къушъхьэчIэс лъэпкъым зэрихэбзагъэу тха­кIо- ри непэ зекIуагъэ: иIэшIагъэ цIыфмэ афэкъабылыщт, гуIэтыпIэ-гугъэушэнышIоу къашъхьэпэн джыри…» Синыбджэгъу нахьыжъэу щытыгъэ тхэкIошхоу Цуекъо Юныс мыхэр игущыIэх, «Къушъхьэ бгъэ­жъым инабгъу» зыфиIорэ повестэу Теу­цожь Хьабибэ 1985-рэ илъэсым ытхыгъагъэм, 2021-рэ илъэсым икIэрыкIэу Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыдигъэ­кIыжьыгъэ тхылъым ахэр фэгъэхьыгъэх. Тхылъым седжэнэу зысэублэм, ащ лъыпытэу сыгу рихьыгъэ гущыIэхэм акIэзгъэтхъэу езгъэжьагъ: «…Мыекъопэ лъэгуахэм икъушъхьэ чапэ хэт чылэу ХьакIэмзый… Къушъхьэ мэз кIэхъум къыхэкIи… Лъэошъхьаоу тыкъэкIуагъэу хъугъэкIэ сенэгуе… Гъэмэфэ щылэу нэфшъэгъо пэсагъ, ау къокIыпIэ шэ­плъэу зэкIэшIэтагъэм инурэ нэфыпс осэпс жъыоу дунаим зэфэ­дэкIэ теутхэгъагъ, нэр къыгъэуткIопкIэу тыдэкIи лыдыпкIыдыгъ…» Непэрэ адыгэмэ мыщ фэдэ адыгэбзэ баир къагурымыIожьынкIи мэхъу, Хьабибэ илъэхъани зэкIэ дэдэмэ ашIэщтыгъэу е рыгущыIэщтыгъэхэу щытэп. Юныс пэублэ гущыIэм къызэрэщиIуагъэу, тхэкIуабэмэ яжабзэ нахьи нахь дахэу ыкIи сэнаущыгъэшхор къы­хэщэу Хьабибэ тхэ­щтыгъ. Уеджэ, икIэрыкIэу теогъэзэжьышъ джыри уеджэжьы, сыда пIомэ адыгэбзэ куоу авторыр къызэрэддэгущыIэрэр ащ лъыпытэу шъхьэм къыубытырэп, тэркIэ, не­пэрэ лъэхъаным хэт адыгэхэмкIэ (тхакIохэмкIэ пIоми хъущт), ар лъэгэпIэ-­гугъапIэу тызкIэхьан тымылъэкIырэр ары. Ары, Теуцожь Хьабибэ ытхыгъэхэр псынэ-кIэчъ къабзэу тилъэпкъ иIэщтых. Адыгэ шэн-хабзэу непэрэ мафэм тыз­­щыкIэрэр, ар тэ къызэрэтшIошIырэм фэдэ дэдэу пэсэрэ лъэхъаным щытыгъа? А упчIэм сэ сшъхьэкIэ бэрэ сегъэгумэкIы. Ижъырэ лъэхъаным, ары пакIошъ, революцием илъэхъан къэсыжьэу, адыгэ­мэ шъэожъыехэри пшъэшъэжъыехэри атыгъухэмэ, хы Iушъом тыркухэм, е урымхэм, е нэмыкI лъэпкъхэм щаращэхэу зэрэщытыгъэр, ар сыд фэдэ шэн-хабзэкIэ плъытэнэу щытыгъа? Ар хабзэм щыщыгъэп, пхэнджыгъэ шэн-зе­кIуакIэ къыхэзыхыгъэхэр арыгъэ ащ фэ­дагъэхэр, ау макIэ хъущтыгъэхэп ныIа? Зытыгъущтыгъэхэри адыгагъэх, атыгъущтыгъэхэри адыгагъэх. Сыд фэдиз хьал-балыкъ ащ къикIыщтыгъэр? Ар зэрэдэир ащыгъуми хабзэр зезыхьэрэмэ ашIэщтыгъ, ау зыпари хашIыхьан алъэ­кIыщтыгъэп. БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 90-рэ илъэсхэм хабзэр зыукъорэр бэу щыIэ зэрэхъугъагъэм фэдагъэба а лъэ­хъаныри. «…Шъэожъые Iэтэхъо цIыкIоу Тыкъыщэ ятэ Албэчыр мыщ щащэнэу къызэрахьыгъэм икъэбар чылэм къыз­нэсым, зэIахьылхэр, Теуцожь зэтекIхэр, къэзэрэугъоихи, «лъэпсэнчъэу унагъор къэдгъанэ хъущтэп» аIуи, кIалэм ыуж ихьагъэх… Хы Iушъом Iут адыгэ чылэу ащ фэдэ цIыф нэгъуаджэхэр зыщащэхэ хабзэу щытыгъэм лъыхъухэзэ нэсыгъэх, ужыми техьагъэх, бэ темышIэу кIалэм имэчани къагъотыгъ… Албэч ышыпхъоу Хъаниятэр хы Iушъом псынкIэу нагъэсыгъ ар аратымэ, Албэч къаратыжьы- нэу къагъэгугъагъэхэти. Джар икъаIыхы­жьыкIэу Албэч къаIахыжьыгъэу жъымэ къаIотэжьы…» ЛIакъор лъэпкъынчъэу къызэрэмынэщтым фэшI пшъэшъэжъыемкIэ кIалэр ахъожьыгъ, ары повестым къызэритырэр, ары щыIэныгъэм зэрэщыхъущтыгъэри. Мы темэ гугъэузыр Теуцожь Хьабибэ иповесть дэгъоу къы­щиIэтыгъэу сэлъытэ. Тыкъыщэ илIакъо икъэбар къыIуатэ зэхъум ар къыхэ­хьагъ, лIэужмэ ашIэн фае тидэгъугъи тидэигъи. Хьаджрэтэу хэхьажьыгъэгъэ НэIуцэ­жъым игущыIэхэу Гугукъо Елмызэу цIыфхэр зыгъэпщылIыщтыгъэм, зэфагъэ­кIэ адэмыпсэущтыгъэм фэгъэхьыгъэхэр сыгу рихьыгъэ сатырхэу повестым къы­хэфагъэхэм ащыщых. Ахэр авторым игу­пшысэхэу къысщэхъу: «…Е зышIэу шIу зыпымылъи, шIу зышIэу е зыпымылъи щыIэп. Жъалымэ гукIэгъунчъи, гукIэгъу жъалымынчъи хъурэп. ЗэкIэ зэлъытыгъэр ежь цIыфым иакъыл ары. ЦIыфым иакъыл тэрэзыджагъэу хэлъым фэдиз цIыфмэ язэфыщытыкIэ мытэрэзыныгъэ хэлъ. ЦIыфмэ хьилым икъу зэрямыIэр ары сыд лIэужыгъорэ зэфэнчъагъи къэ­рарынчъагъи къызхэкIырэр…» Адэ, мыщ фэдэ сатырхэм сыд япIо­лIэн, ахэр адыгабзэу зэрэтхыгъэхэм уегъэтхъэ дэд: «…ЛъэхъучымкIэ щыуан Iубгъошхо машIом ышъхьагъ пылъагъ, етIэбайхэм афэдэхэу гъолъыпIэхэр мыжъом хэшIыкIыгъэхэу кIэлъырышIыхьагъэх. Ахэмэ медэр зырыз ателъ, жантIэм лIы гори дэсэу, хьаку жъонтхъу кIыхьэкIэ жъокур кIегъэзыкIы…» Повестым шъхьафитныгъэм итемэ мызэу, мытIоу къыхэфэ, ары пэпчъ ащ епхыгъэ гупшысэ зэфэшъхьафхэмкIэ авторым игеройхэр къыддэгуащэх. ЗэмкIэ хьаджырэтэу хэхьажьыгъэмэ шъхьафитныгъэу алъытэрэр къыраIотыкIы, ар ежь хьаджырэт закъохэм яеу, адрэмкIэ большевикмэ къыздахьырэ шъхьафитныгъэу зэкIэми зэдыряещтым. ГущыIэ зэпэшыгъэхэмкIэ, зэдэгущыIэгъухэу еплъыкIэ зэфэшъхьафхэр къэзыгъэлъагъохэрэмкIэ ахэр гъэпсыгъэх. «Адыгэм джырэ нэс зыми шъхьафитныгъэ къыфи­хьыгъэу сшIэрэп, нэгъой хъанми агъэтхъагъэхэп, тырку пашэми якIугъа­хэхэп, аужыпкъэм урыс пачъыхьэм зэбгырифыгъапэх. Арышъ, шъхьафитныгъэр зы­горэм къыпфихьыщт зыфэпIощтыр сэ сшIошъ хъужьырэп. Ор-орэу зыфэпшIы­жьышъунэу ущытмэ уинасып». Мы гущыIэхэр зиехэр хьаджырэтэу НэIуцэ-­ жъыр ары, ащ зэрилъытэрэмкIэ, зыгорэм къыпфихьырэ шъхьафитныгъэр быракъ къодый нахь, нэмыкIэп, тхъэгъо гущыфэ хъурэп. Мыщ дэжьым авторым хэдэн ылъэкIынэу амал тхылъеджэм реты, нэмыкI еплъыкIэ зэрэщыIэм щегъэгъуазэ. Ащ фэшI лIыгъэшхо Теуцожь Хьаби- бэ къыхэфэгъагъэу сэлъытэ. Хьабибэ тхэмытыжьми, ытхыгъэхэр щыIэщтых, адыгэ лъэпкъым ихъарзынэщ агъэбаищт, тэщ фэдэхэу ыуж къикIыгъэхэм агъэ­лъэпIэщт. НэIуцэжъ игущыIэхэм ащыщ джыри къыхэзгъэщы сшIоигъоу: «Ори ущыгъуаз, тетыгъор зыубытырэм шъхьафитныгъэ къыпфихьыгъэу ыIозэ утыригъэшыкъыкIынышъ, етIанэ бжьы хьылъэр ппшъэ къыдилъхьажьыщт. Ар адыгэмэ икъунэу аушэтыгъ…» Пачъыхьэр пытапIэу «Мыекъуапэ» зыфаIощтыгъэм абдзахэмэ зэращыIукIэгъагъэр, ащ полковникэу Лыу Мэмэтчэрые зэригъусагъэр, адыгэмэ ацIэкIэ Хьаджэмыкъо хьаджэр, ЛIышэ Цыекъо ШIуцIэжъыкъор къызэрэщыгущыIэгъа­гъэхэр, нэужым адыгэмэ япащэщтыгъэ нэбгырэ тIокIырэ ирэр хасэ ашIынэу, заом иIоф тегущыIэнхэу Къурджыпс тIуакIэ зэрэдэхьажьыгъагъэхэр, а зэкIэри тарихъым щыщ пычыгъо шIагъоу тапашъхьэ къырелъхьэ. Адыгэ лъэпкъыр ушэтыпIэ чIыпIэ къодыягъэп зэрыты­гъэр, къэнэщтмэ, къэмынэщтмэ а уахътэм ашIырэ унашъом епхыгъагъ. Лъэпкъыр хьазабэу зыхэтыгъэр, зэрагъэкIодыгъэр, ащ изакъоп, иIэшIагъэхэри зэрэдагъэ­кIодыгъэхэр героим игущыIэхэмкIэ тха­кIом IупкIэу къытфеIуатэ. Бэ узэригъэгупшысэрэр, бэ узнигъэсырэр, гури къе­гъэбырсыры. Арыба тхыгъэм кIуачIэ къезытырэр, арыба уезыгъаджэрэр, икъежьапIэрэ къызэрэзэIукIыгъэмрэ лъэш дэдэу зэтекIых, къызэкIоцIыкIызэ, узэмыжэгъэ хъугъэ-шIагъэхэмкIэ гъэ­баигъэу повестым икIэух унегъэсы. «Адыгэ лъэпкъым ренэу бэлахь къы­фэкIо зэпыт», — еIо чылэм щыщ горэм. Зэш-зэрэукI заом адыгэ къуаджэхэр къыухьагъэхэп. Зы тхьамыкIагъоу зыIэ­кIэкIыгъэхэм адрэр ыуж къикIызэ къа­хьыгъ, а тарихъ нэкIубгъохэр повестым икъу фэдизэу тхакIом къыщызэIуехых, герой шъхьаIэу Барыч гъогоу къыхихыгъэм, совет хабзэу щыIэкIакIэр къэзыхьыгъэм зэкIэхэри щызэфэдэнхэу, зэфэдэ фитыныгъэхэр къязытырэм фэлэжьэнэу тезыубытагъэм тыригъусэу а зэпстэури тынэгу кIегъэкIы. Повестым икIэухым НэIуцэжъ ихьа­джырэт набгъо Барыч зэхекъутэ. Хьа­джырэт шъхьаIэм имыхъо-мышIагъэхэр дэтэшIэхэми, ар плъэхъуныр зыпкъ къи­кIыгъэри, сыдэущтэу псэугъэми, илъэпкъ, иадыгэ чIыгу шIу зэрилъэгъущтыгъэр авторым щыгъупшэрэп, шэн дэй закъохэмкIэ ар тигъэлъэгъурэп. Мары хьаджырэтым Барыч къыриIо­жьырэр: «ЗэкIэ пкIэнчъ хъугъэ, Барыч, гугъэIэнэкIэу дунаим джы сехыжьы, тилIэужмэ апае згъэхъагъи щымыIэу, ау… сихьадэгъу сиадыгэ чIыгу пае сызаозэ згъотыгъэшъ, джащ сырыраз». Нэужым ар мэкуо: «Эй, къушъхьэхэр, адыгэ къушъхьэхэр! Шъуштэх мыдэ сэри сикъупшъхьэхэр!» Ащ ыуж джэрпэ­джэжьым ымакъэ къызэрэIужьырэр, ащ пае НэIуцэжъым ыIожьхэрэр лъэшэу къэIуагъэх: «Зэхэшъоха, джэрпэджэжь фэшъхьаф щыIэжьэп!.. джэрпэджэжь фэшъхьаф ныбджэгъу сиIэжьэп!» Цуекъо Юныс игущыIэхэмкIэ ситхыгъэ сыублэгъагъэ, ащкIэ мы произведение шIагъоу адыгэ гущыIэжъхэмкIэ, адыгэ къэIокIэ шIагъохэмкIэ баим, лъэпкъым изэкъотныгъэ, игууз къизыIотыкIыгъэм икъытегущыIэн сыухыжьын: «Ежь авторым ишъырытыгъэ ыпкъ къикIыкIэ «повесть» ыIуи ащыгъум ыгъэунэфыгъа­гъэми, «Къушъхьэ бгъэжъыр…» роман шапхъэмэ зэрапеIэрэр узеджахэкIэ нэ­рылъэгъу къыпфэхъу. Щэчи хэплъхьажьынэу щытэп — роман зишIугъошхоу сэ сиIахькIэ ашыкъ сыфэхъугъ». Ащ зи хэбгъэхъожьынэп. Теуцожь Хьабибэ къытфигъэнэгъэ мы тхыгъэ шIагъори нэмыкIхэри егъашIэм тилъэпкъ ыгъэ­лъэпIэщтых. Дэрбэ Тимур.