«Тиунагъо ихабз» зыфиIорэ проектым къыхэлажьэх Бэлокъо Аслъанрэ Фатимэрэ. Ахэм яунагъо мызэу, мытIоу тырихьылIагъэшъ, гу зылъыттагъэр – сыд фэдэрэ IофкIэ зафэбгъэзагъэми, къыбдэIэпыIэнхэу сыдигъокIи хьазырых. Яунэ нэхъой илъэу, гуфэбэныгъэкIэ яхьакIэхэм апэгъокIых. Мызыгъэгум Бэлокъохэм «Адыгэ макъэр» яхьэкIагъ.

Аслъанрэ Фатимэрэ (Хъымыщ­мэ япхъу) унагъо зызэдашIа­гъэр гъэрекIо илъэс 50 хъугъэ. Ас­лъан Ленинград дзэм къу­лыкъу щыхьи къызегъэзэжьым къы­щагъ, зэшъхьэгъусэхэр Мос­ква щызэдеджагъэх. Аслъан мэз-техническэ институтыр къыухыгъ, Фатимэ Вознесенскэ механико-технологическэ техни­кумым щеджагъ. 1980-рэ илъэсым еджэныр къызэдаухи Адыгеим къэкIожьыгъэх. КIэли­тIурэ зы пшъашъэрэ зэдапIугъ. Къо нахьыжъэу Заур лIэкъо унэу Блащэпсынэ дэтым щэпсэу. АР-м мэзхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ хэхьэрэ Кощхьэблэ мэз хъыз­мэтшIапIэм ипащэ игуадз. Ишъхьэгъусэу Заремэ кIэлэпIоу Iоф ешIэ. Къо нахьыкIэу Анзор IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоныгъэмкIэ Гупчэм икъутамэу Мыекъопэ районым итым ипащ, Мыекъопэ районым илIыкIохэм я ЗэIукIэ идепутат. Ишъ­хьэгъусэу Ритэ врач-кардиолог, республикэ клиническэ сымэ­джэ­щым кардиологиемкIэ иотделение Iоф щешIэ.

«НыситIури Дзыбэмэ япхъух, зэунэкъощ унагъомэ къахэкIыгъэх, ащ фэдэу хъугъэ, — къе­Iуатэ Аслъан. — Къо нахьы­жъым къыщи нахьыкIэм икъэщэгъу зэхъум, «Заур фэдэу нысэ дэгъу ори къащэ» есIуагъ. Iаби ежьыри Дзыбэмэ къахищыгъ. ЗыпIугъэхэм лъэшэу сафэраз. ГукIэгъу ахэлъ, цIыфышIух, шъхьэ­кIафэ къытфашIы. Къызихьагъэхэм щегъэжьагъэу спхъу фэдэу тIуми сяплъыгъ. ТызэгурэIо, ябынхэм дахэу адэпсэух, мэшэлахь, тагъэразэ». Аслъанрэ Фатимэрэ япхъоу Маринэ Хьаткъомэ яныс, кIэлэегъаджэхэм ясэнэхьат IэпэIэ­сэныгъэ зыщаушэтырэ Гупчэу шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ АР-м и Министерствэ хэтэу лажьэрэм Iоф щешIэ.

ЗэкIэми сабый тIурытIу яI. Къо нахьыжъым ыпхъоу Мадинэ гъэрекIо унагъо ихьагъ, Къуа­нэмэ янысэ хъугъэ.

— Нысэ къызытфащэкIэ, — лъегъэкIуатэ игущыIэ Аслъан, — е типхъумэ ащыщ, е тинысэ нахьыжъ ехьэшъ, реIо: «ТилIакъо хэт бзылъфыгъэхэм тхъур агъэ­жъожьырэп, щатэ ашIырэп — ащ фэдэ теIо тиI». Ау типхъухэр зыдакIохэкIэ, ар ашIэн фитых. Джащ фэдэу нысэу къыращэрэм шэкIым тебзэгъэ лIэкъо тамыгъэм хетэгъэдыкIы. Унагъо зышIэщт хъулъфыгъэм унэ ышIын, кIалэ къыгъэхъун, чъыг ыгъэтIысхьан фаеу алъытэ. А шапхъэхэри дгъэцэкIагъэх. СикIалэу чылэм дэсым иунэкIыб пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыги 100 щыдгъэтIысхьагъ. Тэ тиунэ кIыби чъыгхэр дэтых, гущыIэм пае, зы къужъ чъыгым адыгэ къужъIэ­­рысэ лъэпкъ зэфэшъхьафэу 12 дэзгъэкIыхьэгъагъ. Ау непэ ащ фэдэхэм апылъыжьхэп, — Iоф­шIэныр ыгъэтIылъыжьыгъэми, Аслъан исэнэхьат джыри зэрэфэшъыпкъэр къыхэщыгъ.

Хэбзэ IофшIэным унагъор дашIагъ

Бэлокъо Аслъан илъэс пчъа­гъэрэ мэз хъызмэтым щылэ­жьагъ, АР-м мэз IофхэмкIэ и Комитет итхьаматэ игуадзэу Iоф ышIагъ. Къэралыгъо къулыкъу зэфэшъхьафхэм — чIыопсым икъэкIуапIэхэмкIэ Министерствэм, нэужым федеральнэ агентствэм, ар гъэIорышIапIэ зашIыжьыми, ахэм япхыгъэхэу шъолъырым имэз хъызмэт гъунэ лъыфыгъэным, къызэтегъэнэгъэ­ным, хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным иIахьышIу хишIыхьагъ. IофшIэным гъэхъагъэу щишIыгъэхэм апае щытхъуцIэ ыкIи къэралыгъо тын лъапIэхэр илъэс зэфэшъхьафхэм къыфагъэшъошагъэх: АР-м изаслуженнэ мэзгъэкI (лесовод), АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм ибгъэхалъхьэу «Закон. Пшъэрылъ. Намыс», УФ-м имэз хъызмэт изаслуженнэ IофышI, АР-р загъэпсыгъэр илъэс 25-рэ, Адыгеим икъэралыгъо гъэпсыкIэ илъэси 100 зэрэхъугъэхэм афэгъэхьыгъэ бгъэхалъхьэхэр иIэх. ЕтIани анахь ыгъэлъапIэхэрэм ащыщ зэлъашIэщтыгъэ псэолъэшI хъыз­мэтшIапIэу «Зэкъошныгъэм» Iоф щишIэ зэхъум «Лучший мастер минлеспрома СССР» зыфиIорэ щытхъуцIэр къызэрэфагъэшъошэгъагъэр.

Ар къыратыжьын зэхъум 1983-рэ илъэсым Кремлым и Ордэунэу зэфэсхэр зыщыкIо­хэрэм къыщыгущыIэнэу хъу­гъагъэ.

Бысымгуащэм сиупчIэ мыщ дэжьым фэзгъэзагъ:

— Мыщ фэдэу къэралыгъом, шъолъырым Iоф афэзышIэгъэ шъхьэ­гъусэм сыдэущтэу удэ­хъущтыгъ, Фатим?

[caption id="attachment_145676" align="aligncenter" width="800"] Бэлокъохэм яхъарзынэщ[/caption]

— Сэри Iоф сшIагъэ. Адыгэ щэ комбинатым илъэси 8-рэ сыщылэжьагъ. Нэужым тучантесэуи Iоф сшIагъэ. Сабыйхэр тпIугъэх, унэр тэшIы тIуагъэ. Унагъом макIа Iофэу илъыр?! Унагъор пшIэным изакъоп, ар къэуухъумэныр, шэн-хабзэ хэ­-лъэу зепщэныр боу Iофышху, — джэуап къетыжьы Фатимэ ыкIи ным, шъхьэгъусэм ынэ­хэм гумэкI-гупшысэ зэфэ­шъхьаф­хэм яныбжьыкъу акIэ­олъагъо.

Шэн-хабзэм унагъор епсыхьэ

Хъулъфыгъэр — унагъом ылъапс, ау унагъом шэн-хабзэу щызэрахьэрэм лъыплъэрэр, сабыйхэм ар ахэзылъхьэрэр, унагъом иджэныкъо машIо зыухъумэрэр бзылъфыгъэр ары.

— Сарэгушхо сибынхэм, гъогу тэрэз зэрэтетщагъэхэр къагъэшъыпкъэжьэу дахэу мэпсэух, — къыпедзэжьы Фатимэ. — СыныбжьыкIэ дэдэу гуащэ сашIыгъ. Илъэс 40 сыныбжьыгъэр къо нахьыжъым къызещэм. Нысэхэм «сатефагъ» зыфаIорэм фэд, дэгъух.

— КIыбхэр дэгъумэ, нысэхэри дэгъущтых, — къыхэгущыIэ Аслъан.

— Нысэ нахьыжъыр Тхьэм егъэпсау, тэ мары къалэм тыдэс, лIэкъо унэм ежьыр ис. «Чылэм сыдэсынэп» ыIуагъэп. Москва еджакIо тыкIон зэхъум шъэожъые нахьыжъыр къафэзгъэнэнэу хъугъэ пщы-гуащэмэ. Ащ тыщэIэфэ шъэожъы­ер чылэ еджапIэм чIэхьагъ. Тыкъызэ­кIожьым, еджапIэр зызэбла­хъукIэ зы класскIэ зэ­кIадзэжьэу хэбзагъэти, сикIалэ къытфэ­кIожьыгъэп. Джары зэ­рэхъугъэр чылэм къыдэнэнхэу. Нысэми ащ дыригъэштагъ. Ежьхэр зэрэзэгурыIорэм тэри тегъэгушхо, — Фатимэ зэрэгупсэфыгъэр къыхэщыгъ.

Адыгэ хабзэм ыпсыхьэгъэ шэныр къыхэщэу Бэлокъо Аслъан гущыIэр лъегъэкIуатэ:

— Тыкъызэрыхъухьэгъэ унагъохэр хьакIэкIуапIэу щытыгъэх. Тятэжъ, тятэ ащ фэдагъэх. Тэри джащ фэдэу тапIугъ. ХьакIэ къимыхьэмэ, унэр зэгъокI. Ащ насыпыр, нэхъоир къыдэкIо. ЦIыфхэм шIу уалъэгъушъ, уалъы­тэшъ ары къызыкIыпфакIохэрэр. ХьакIэр бгъэшIон, лъытэныгъэ епхын, угушIоу упэгъокIын фае.

— КъышъукIэхъухьэрэ цIыкIухэм унэгъо хабзэр сыдэущтэу анэжъугъэсырэ адэ?

— Шэн-зекIуакIэхэр ятэIо, ятэгъэлъэгъу, бзэр ары Iофыр. Ныдэлъфыбзэр ашIэн фае. Телефонхэм ящыIэныгъэ епхыгъэ хъугъэ. Ащ щалъэгъурэр яIэубытыпIэ мэхъу. Тэ къытхалъхьа­гъэр тикIалэхэм ахэтлъажьыгъ, ахэм ауж къикIыхэрэм ахэ­плъхьа­жьыныр нахь къин. Арэу щытми, сашIокIырэп. АдыгабзэкIэ усэхэр зэрагъэшIэным сыпылъ, кIэсэгъэгушIух, зэсэгъэ­нэкъокъух. Шъхьэгъусэм «агу хэмыгъэкI» еIо, ау сэ сызэгуп­шысэрэр тынапэ тырамыхэу, дахэу псэунхэр ары. Тятэ къы­тиIощтыгъ: «Бэлокъо Сэлмэнрэ Любэрэ мыра зыгъэлIагъэр?» къышъуамыIожьынэу шъупсэун фае». Джар сшъхьэ икIырэп джынэс. Джащ фэдэу тапIугъ, талэжьыгъ».

ЛIэкъо чъыгыр — тарихъ ухъумакIу

Бэлокъо лIакъом итарихъ къизыIотыкIырэ лIэкъо чъыг бырабэм исурэт хьакIэщ дэпкъым зэрэтефэу пылъагъ.

— ЛIэкъо чъыгыр хэгъэхъонхэр фэсшIыжьызэ, щэгъэгогъо язгъэшIыжьыгъ. Лъэпкъ тамыгъэу къыхэдгъэщыжьыгъэри тезгъэуцуагъ. ТилIакъо фэгъэ­хьыгъэ тхылъэу стхыгъэр гуманитар ушэтынхэмкIэ институтым еджэнхэу естыгъ арагъэпшэжьыным пае.

ЛIакъом хэт пчъагъэр тлъы­тэрэп, зэкIэри тие. Нахьыпэм сабый тфырытф-блырыблхэр яIэщтыгъэх. Тэ щым тыкъыщыуцугъ, тэ тауж къикIыгъэхэм тIурытIу ныIэп яIэр, ар макIэ.

— Къыхэжъугъэщыжьыгъ лIакъор къызщежьэрэр — Бэлокъо Инал, арыба? — лIэкъо чъыгым сеплъызэ Ас­лъан сеупчIы.

— Бэлокъоп ыкIи Болэтэкъоп, Инал раIощтыгъ. ЛъэкъуацIэр къызщежьэрэр КIэмрыгу ыкъо Инболэт икIалэу Болэт. Болэтрэ Хьатикъорэ зэшыгъэх. Болэтэ­къо­хэр Болэт къытекIыхи, Хьатикъуаехэр Хьатикъо текIыгъэх. Тэупщыри Болэтэкъомэ япхъо­рэлъф, пшIэнэу къыосэIо. Къэзылъфыгъэри Болэтэкъомэ япхъу, пщыпIэр езытыгъэри Болэтэкъохэр ары.

— Ащыгъум тызэбла­гъэба? — сшIогъэшIэгъон дэдэу къызIуспхъотыгъ.

— Адэ, — Аслъан мэщхы, — Тэу Аслъани дэгъоу ешIэ мы къасIорэр. — Болэтэкъохэр Урыс пачъыхьэм зыпэуцужьхэм, алъапсэ афыщтыгъ, кощынэуи хъугъагъэх, Блащэпсынэ щытIысыгъэх. Джы лIакъом щыщхэр ахэр ары зэкIэ къызтекIыгъэхэр. Индрысэ иеу зы кIэлэ закъо Геленджик дэс. Адрэхэр, лIэкъо чъыгым итэу плъэгъухэрэр, Сэлмэн текIыгъэх.

Унагъом идесэхэр къашъхьэпагъ

Аслъан ыкъо нахьыкIэ сиупчIэ фэзгъэзагъ:

— Анзор, уятэ зыгорэм ухигъадэщтыгъа, хьаумэ ежь ыIорэ закъор ара пхырыкIыщтыгъэр, гущыIэм пае, сэнэхьатыр къыхэпхы зэхъум?

— СыдигъокIи тятэ ыIорэм сыблэкIыгъэп. Ащ ыIорэр сэркIэ унашъо. Ар мытэрэзыгъэмэ, тэри мыщ фэдэу тызэтеуцощтыгъэп. Арышъ, нахьыжъхэм уядэIун фае, — теубытагъэ хэлъэу Анзор къеIо.

Анзор ишъхьэгъусэу Ритэ нысэ нахьыкI. Гуащэмрэ пщымрэ алъэхэсэу мэпсэух.

— Унагъом укъызехьэм, сыд анахьэу къыпфэкъиныгъэр, Рит? — зыфэсэгъазэ ащ.

— Сыкъызхэхьэгъэ унагъом ишэн-хабзэ псынкIэу сесагъ. Ар хэгъэкIи, шъхьэгъусэм къысиIоу къыхэкIы: «Тянэ фэдэу огущыIэ, тянэ фэдэ охъу». Сигуащэ псынкIэу зыкъыуигъэштэнэу щыт. Зыпари къысфэкъиныгъэп. Илъэс 24-рэ сыныбжьэу, сычъэп­хъыгъэу сакъыхэхьагъ, ау етIани сыздигъэсагъ, ыIорэм седэ­Iугъ.

— «Бэлокъохэм мыр яшэн-хэбзэ хэхыгъ» пIонэу сыд ахэлъыр?

— Нахьыжъхэм аIорэм утетэу узекIоныр ары анахь шъхьаIэр. ПIорэми къедэIух, аIорэми уедэIу ыкIи зэфэогъэкIотэшъу. Апэрэ мафэм сыряпшъашъэу къысаджэхи ащ фэдэуи лъыкIотагъ — сишIошI горэ къэсIон слъэкIыщт. Псауныгъэм епхыгъэ зыхъукIэ, «апелляцие» хэмытэу къысэдэIух (зэкIэри къэзэрэгъэ­щхыгъэх).

— Сэ зыр ары едэIурэр, — еIо Аслъан щхызэ.

— Сипщ закъу ары сфэгъэ­даIорэр, — къегъэшъыпкъэжьы нысэм.

Аслъан ыпхъоу Маринэ сеупчIы:

— Марин, адэ о унагъо узехьэм сыд зэкIэмэ анахь къыпфэкъины­гъэр? Узхэхьагъэхэм яунэгъо хабзэ зыгорэкIэ текIыщтыгъа?

— Нысэхэр нэмыкI чылэ къикIыгъэхэти, нахь къафэкъиныгъэнкIи хъун, сэ сызхэхьагъэ­хэри Блащэпсынэ щыщхэти, сэркIэ зыпари зэхъокIыгъэ хъугъэп. Сыдэу хъугъэми, чылэ­хэм яшэн-хабзэхэр тIэкIу зэтекIыми, адыгэ унагъо щапIу­гъэр гъуащэрэп.

— КъышъукIэ­хъухьэхэрэм сыд шъунаIэ нахь зэратетыр? — зэкIэми сиупчIэ афэзгъэзагъ.

— Бзэр ашIэным тынаIэ тетын фай, — хегъэунэфыкIы бысымым. — Чылэхэм адыгабзэр аIэкIэзыжьы. СикIалэхэр еджапIэм къисщыжьыхэ хъумэ усэхэр язгъашIэщтыгъ: «Сизакъоу мыхэр адыгэ сфэшIыщтхэп. АдыгабзэкIэ шъу­гущыI, урысыбзэр къыхэшъум­гъаф!» зэкIэми ясэIо. Бзэр тIэкIу къафэкъинми, къо­рэлъф-пхъорэлъфхэми ашIэным тыпылъ. СикIали, синыси, сипшъашъи акъыл яI. Сэ тIэкIу санахь къин шэнымкIэ. Сибынхэм, сибынхэм ябыныжьхэм ягугъу дахэкIэ ашIы зыхъукIэ, тамэ къызгуакIэ сшIошIы, — цыхьэшIэгъоу Ас­лъан къысеIо. — О уилIакъорэ уилъэпкъырэ ахэлъын фае шIу горэ укъырашIэжьэу. Ащ пае тэгуIэ, унагъор зыIыгъэр шэн-хабзэр ары.

Тэу Замир.

Сурэтхэр: А. Балабась.