Кавказ лъэпкъхэм агъэцэкIэрэ хабзэхэр алъапсэкIэ куоу тарихъым къыщежьэх. Зы быдзыщэ зэдешъогъэ сабыйхэр зэкъошхэу, зэIахьылхэм афэдэу зэрэхъухэрэр джыри пегъымбарэу Мухьамэд изэман къыраушыхьаты. Лъэпкъ хабзэми, быслъымэныгъэми дештэ, диным Iизын къызэритырэ шапхъ. Ащ кызэриIорэмкIэ, ным ибыдзыщэ имы­лъфыгъэ зыIуфэкIэ, а сабыир ежьым иехэм ашэу е ашыпхъоу мэхъу. Мы хабзэр агъэцакIэ зыхъукIэ, сабыим илъэситIум нахьыбэ ыныбжьынэу щытэп, ащ Iуфэгъэ щэр зы гъуаткIоми, екъу. Зы быдзыщэ зэдешъогъэ зэш-зэшыпхъухэр къэзэрэщэхэ хъущтхэп.

[caption id="attachment_144990" align="aligncenter" width="800"] ТIэшъу Светлан[/caption]

Адыгэ хэкум зэфищагъэх

Адыгэхэу Мэхъош Хьайсамрэ Абыдэ Нэфынэрэ чэчэн Мусхаджиевхэу Саидрэ Маликэрэ илъэс 25-рэ ыпэкIэ Адыгеим нэIуасэ щызэфэхъугъагъэх. Зы унагъом ылъапсэ Чэчэн Республикэм къекIы, адрэм иер — Сирием.

— Адыгэ къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет 1994-рэ илъэсым къызысэухым, шIу слъэгъугъэу, сикIасэ хъугъэ Мые­къуапэ сыдэкIыжьышъугъэп. Мыщ Iоф щысэшIэ, унагъуи щысшIагъ, сисабыйхэр мыщ къыщыхъугъэх. Адыгеим фэсшIыгъэ шIулъэгъуныгъэр сыкъызщыхъугъэ къуа­джэми нэзгъэсыгъ. Чэчэн Рес­публикэм и Шалинскэ район ит къуаджэу Мескер-юрт изы урам АдыгэхьаблэкIэ еджагъэх, — къы­регъажьэ игущыIэ Саид Мусхаджиевым.

Ащ ыцIэ дэгъоу Адыгеим щашIэ. МКъТУ-м лъэпкъ дипломатиемкIэ игупчэ ар ипащ. Мы чэчэн унагъом ныбджэ­гъуныгъэ зыдишIыгъэ адыгэ унагъори хэкум къыщымыхъугъэми, ишIуагъэ къы­гъэкIонэу игъо ифагъ. Я 90-рэ илъэс­хэм якIэух Мэхъош Хьайсамрэ Абыдэ Нэфынэрэ Сирием къикIыжьхи, Мыекъуа­пэ къэкIожьыгъагъэх. А зэманым диным зыкъыштэжьынэу ыублэгъагъ, мэщытхэр ашIыщтыгъэх, быслъымэныгъэр зэрэзепхьащтыр, ащ ишапхъэхэр цIыфхэм зэрагъашIэу аублэгъагъ. Нэфынэ Мые­къопэ мэщытым кIохэрэр диным ишапхъэхэм, арапыбзэм афигъасэщтыгъэх.

— Саид Мыекъопэ мэщытым къа­кIозэ нэIуасэ тызэфэхъу­гъагъ. Сшы фэдэу сеплъыщтыгъ, ныбджэгъу хьалэл къысфэхъу­гъагъ. ТиунагъохэмкIэ тызэлъыкIоу щытыгъ. Ишъхьэгъусэу Маликэрэ сэрырэ тхьамэфитIу азфагу илъэу сабыйхэри къытфэ­хъугъагъэх ащыгъум, — ыгу къэ­кIыжьы Абыдэ Нэфынэ. Ащ игущыIэхэм къапегъэхъо­жьы Малика Мусхаджиевам:

— Апэрэ шъэожъыер къызысфэхъум, Хьайсамрэ Нэфынэрэ тадэжь къэкIуагъэх къытфэгушIонхэу. Ежьхэм япшъэшъэ цIыкIоу Гучан ащыгъум мазэ хъугъагъэ, Байсунгур тхьамэфитIукIэ ащ нахьыжъыгъ. Зы быдзыщэ тисабыйхэр едгъэ­шъон­хэу Нэфынэ ыгу къэкIыгъ. Тэри ащ тигуапэу дедгъэштагъ.

Ныбджэгъухэр зэIахьыл хъугъэх

УнэгъуитIум язэныбджэгъуныгъэ агъэ­пытэным пае ясабыйхэр зы быдзыщэ зэдырагъэшъуагъэх. Маликэ Гучан ыгъэ­ш­хагъ, Нэфынэ — Байсунгур. ТIури гупсэфэу, рэхьатэу щэм зэрешъуагъэхэр ныхэм агу къэкIыжьы. Мыщ фэдэ хабзэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ахэлъ зы быдзыщэ зэдешъуагъэхэр къэзэрэгъэгъунэжьхэу, зэфэсакъхэу, зын къымылъфыгъэхэми, зэш-зэшыпхъухэм афэдэу мэхъух. Нэфынэ къызэриIуагъэмкIэ, ежьым итэтэжъ ащ фэдэ шыпхъу иIагъ араб лъэпкъым къыхэкIыгъэу. Ар ядэжь къызэрэкIощтыгъэр, IэшIу-IушIухэр къызэрафихьыщтыгъэр, итэтэжъ къыдэгущыIэу зэрэщысыщтыгъэр щыгъупшэрэп.

— Чэчэнхэр лъэпкъ пытэхэу, дэгъухэу сэлъытэх. ЦIыфым хэлъ шэныр быдзыщэм къыдэкIо, ащ фэдэ шэн дэгъухэр сипшъашъэ хэлъы хъунэу сыфэягъ ыкIи чэчэн шы иIэмэ дэгъоу слъытагъэ, — игупшысэ къызэрэущыгъэм иушъхьагъухэр къеIуатэх Нэфынэ.

Адыгэ унагъом нахь пэблагъэ фэзышIыщтхэ хабзэр ягуапэу чэчэн уна­гъоми ыгъэцэкIагъ.

— Кавказ лъэпкъхэм зэфэдэны­гъэу бэ тхэлъыр. Нахьыжъхэр тэгъашIох, нахьыкIэхэм тафэса­къы, хьакIэхэр етэгъэблагъэх, тиIанэхэр нэхъоеу афызэIутэ­хых. ТигупшысакIэ зэтефэ. Сэ мары илъэс 35-рэ хъугъэу Адыгеим сыщэпсэушъ, мыр «сиятIонэ­рэ ун, сиятIонэрэ хэку» сIоныр сикIасэп. Мыр сиун. Джары зэрэслъытэрэр, джары фыщытыкIэу сыкъызыкIуагъэм къыщыубла­гъэу республикэм фэсшIырэр, – къыхегъэщы Саид игъашIэ пытэу зэпхыгъэ хъугъэ Адыгеим къытегущыIэ хъумэ.

Насып гъогум илъэгъохэщ

Мэхъош Хьайсамрэ Абыдэ Нэфынэрэ 2000-рэ илъэсым Сирием агъэзэжьынэу хъугъагъэ ыкIи чэчэн унагъом дашIыгъэ зэпхыныгъэхэр зэпычыгъагъэх. Зэш-зэшыпхъу зэфэхъугъэхэ Мэхъош Гучанрэ Мусхаджиев Байсунгуррэ ащыгъум илъэ­си аныбжьыгъэп. Къау-ожьи, джыри зэ насып гъогум адыгэ унагъор чIыгужъым къыщэжьыгъ. Шам къыщытэджыгъэ зэпэуцужьым ашъхьэ къыхахи, Адыгеим Мэхъошхэр къэкIожьыгъэх, Пэнэхэс къыдэуцогъэ адыгэ хьаблэм унэ ща­шIыгъ. Абыдэ Нэфынэ апэрэ мафэм щегъэжьагъэу чанэу зыкъыгъэлъэгъуагъ, дапIэ къызэIуихи, ежь фэдэу заом зышъхьэ къыхэзыхыгъэ бзылъфыгъэхэр, ныхэр зэфищэхи, ахъщэ къаригъэгъэхъагъ. Непэ Яблоновскэ мэщытым арапыбзэмкIэ кIэлэегъаджэу Iоф щешIэ. Нэфынэ пшъэ­шъищрэ зы кIалэрэ иI, ахэри чаных, зэкIэми хэкум гъэсэныгъэ щызэрагъэгъо­тыгъ, урысыбзэр дэгъоу зэрагъэшIагъ, Iоф ашIэ. Ипшъашъэу Мэхъош Iушъабэ игугъу тигъэзет нэкIубгъохэм къащытшIыгъагъ. Ащ тырихыгъэ фильмэу «Къыт­кIэныгъэм икъутаф» зыфиIорэм гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым 2020-рэ илъэсым зэхищэгъэ­гъэ зэнэкъокъум апэрэ чIыпIэр къыщыдихыгъагъ. Непэ сурэттехэу Iоф ешIэ. Гучани мэлажьэ, зэдзэкIакIоу Яблоновскэм дэт компанием Iут. Мы щысэхэм къагъэлъагъо — унагъор дахэу, екIоу Урысыем ихабзи, игъашIи хэуцуагъ.

Яныбджэгъу-яблагъэхэр къызэрэ­кIо­жьыгъэхэр Мусхаджиевхэм зызэхахым, дунэе хъытыумкIэ къагъотыгъэх. Телефон зэпхыныгъэр апэ зэдагъэпсыгъ, зэфытеохэмэ, къэбархэр зэфаIуатэу илъэс заулэрэ къахьыгъ. Зэ Мыекъуапэ Саидрэ Нэфынэрэ щызэрэлъэгъугъагъэх. Ау яуна­гъохэр зэIукIэнэу хъугъагъэп. Шъхьадж иIоф Iахь ыуж итызэ, гъашIэр мачъэ. Ау пшъхьэ къыпфэмыIэтэу, Iоф мыухыжь уиIэми, ныбджэгъуныгъэм, зэ­фыщытыкIэ дахэм уахътэ къафыхэбгъэ­кIын зэрэфаер лъэныкъуитIуми дэгъоу ашIэ. ЗызэIокIэхэм, IэшIугъакIэу агу зыгъэфэбагъэм а зэхашIэр нахь ыгъэпытагъ.

Илъэс 24-рэ зэжэгъэхэ зэIукIэгъу

Саидрэ Маликэрэ дунаир афэмыхъу­жьэу яныбджэгъухэм апэгъокIыгъэх. Абыдэ Нэфынэ ипшъашъэу Гучанрэ икIалэу Бэрсбай, инысэу Динэрэ игъусэу Мусхаджиевхэм адэжь къеблэгъагъэх.

Илъэс 24-рэ аныбжь хъугъэу апэу зэрэ­лъэгъугъэх зы быдзыщэ зэдешъогъэхэ Байсунгуррэ Гучанрэ. ЯзэхашIэ къэкIуа­гъэу, адыгэ пшъашъэмрэ чэчэн кIалэмрэ апэрэу зэIукIагъэх.

— Сэ сызэцIыкIум къысфаIуа­тэщтыгъ адыгэ шыпхъу зэрэсиIэр, лъэшэу сыфэягъ слъэгъу­нэу. Мары джы тызэIукIагъ, сигуап Гучан зэрэслъэгъугъэр, — къыхегъэщы Байсунгур.

— Сэри сшIэщтыгъэ тикъэбар. Зыш сиI сэ сянэ къылъфыгъэу, джыри зы сиIэ хъугъэ. Ар насыпыгъ, — ыш игущыIэ къыхегъэ­хъожьы Гучан.

 Илъэс 24-рэ гъэшIэ гъогум къыхэхъу­хьагъэр бэ. Мэхъошхэми Мусхаджиевхэми ябынхэр мэшэлахьэу бэгъуагъэх. Нэфынэ лъфыгъиплI иI, ныси къыфа— ­щагъ, нанэ хъугъэ. Саидрэ Маликэрэ нэбгыритф яIэр. Унагъохэр икIэрыкIэу нэIуасэ зэфэхъужьых, зэфаIотэнэу икъун къэбар аIэкIэлъ, арышъ, джыри зэп зэрэзэIукIэщтхэр. ГухэлъыкIэу джырэкIэ ашIыгъэр — чэчэн унагъор джы Пэнэ­хэс еблэ­гъэщт.

ТIэшъу Светлан.