Тхылъ Плъыжьым дэт апэрэ гъэтхэ къэгъагъэхэр псэйшъэф-хэшъэе мэзэу Хъопс щыIэм къыщызэIуихыгъэх. Ахэм ащыщхэр щылэ мазэм иублэгъум къэлъэгъуагъэ­хэми, хъуаоу чIыгум зыкъытыратэкъуагъэу загъэунэфыгъэр джыры ныIэп. ХабзэмкIэ ахэм япIалъэр мэзаер, гъэтхэпэ мазэ­хэр ары, ау аужырэ илъэсхэмкIэ якъыхэкIыгъо уахътэ ахъожьы­гъэу кIымафэм ыгузэгу жъугъэу зыкъа­гъэлъагъо.

ПстэумкIи непэ псэйшъэф-хэшъэе мэзым щыплъэгъун плъэкIыщтхэр «цикламен косский», «Вороновым иажэгъуам» ыкIи «морозник кавказский» зыфаIохэрэр ары.

Цикламен косский – мыр зи­пчъагъэкIэ макIэ хъурэ ыкIи кIодыжьырэ къэгъагъэу Пшызэ шъолъырым ыкIи Адыгеим къащыкIырэмэ ясатырэ хэт. Ащ икъэухъумэн мэхьанэшхо иI, сыда пIомэ хьэцIэ-пIацIэхэмкIэ гъомылэпхъэ къэкIуапIэ мэхъу. Ащ нэмыкIэу, къэгъагъэм кIэхэмкIэ зеушъомбгъу, арышъ, икъэгъэ­гъэгъу лъэхъан зыпыпчырэм, ипчъагъэ лъэшэу къыщыкIэн ылъэ­кIыщт. Кавказ заповедникым ажэгъуа­мэ (подснежник) зэфэшъхьафэу 3 къыщэкIы. Ахэм язэу апэрэу къы­зэIуихыгъэр «Вороновым иажэ­гъуам» зыфаIорэр ары. Я 6 — 7-рэ илъэсыр ары къэгъэгъэнэу зыригъажьэрэр. Икъэхъун охътэшхо ехьы, ау игъэкIодын псынкIэ дэд. Къэгъагъ Iарамхэм цIыфхэм ар ахалъхьэ.

Анахь благъэу, псэйшъэф-хэ­шъэе мэзым идэхьагъу дэжь къы­щэкIы «морозник кавказский» зыцIэр. Апэрэ къэгъагъэхэмкIэ ар анахь ин. Урысыем и Къыблэ жъугъэу щыплъэгъущт. Iэзэгъоу зэрэщытым къыхэкIэу къэкIыгъо рамыгъафэу илъэсыбэрэ цIыфхэм рацунтхъыкIыгъ. Ащ къыхэкIэу мэзхэм макIэу уапэ къащыщефэ.

Къэгъагъэхэр къызэтегъэнэгъэн­хэм, цIыфхэм ахэр рамычынхэм Кавказ заповедникым иIофышIэхэр къыфэджэх. Ащи изакъоп, апэрэ къэгъагъэхэр къызызэIукIыхэрэ лъэхъаным къэралыгъо инспекторхэм яIофшIэни агъэлъэшы. Псэйшъэф-хэшъэе мэзым изекIо лъагъохэм арэкIох, цIыфхэм адэгущыIэх, къэгъагъэхэр рачыхэмэ зэрарэу къахьыщтыр афаIуатэ

— Джырэ уахътэм ос зытемылъ лъагъохэм якъэплъыхьан анахь тынаIэ атетэгъэты. КъэIогъэн фае, Тхылъ Плъыжьым дэт апэрэ гъэтхэ къэгъагъэхэм яугъо­ин административнэ пшъэдэкIыжь пылъ. Хабзэр зыукъорэм тазыр къежэ, къыхичыгъэ къэгъагъэр ыкIи Iэмэ-псымэу ыгъэфедагъэхэр Iахых, — къыIотагъ Кавказ заповедникым икъэралыгъо инспектор шъхьаIэу Юлия Володинам. Джащ фэдэу а къэгъагъэхэр пщэфыхи хъущтэп. АхэмкIэ сатыу зышIыхэрэм IэпыIэгъу афэмыхъун­хэу Кавказ заповедникым иIофышIэхэм цIыфхэм закъыфагъазэ.

Псэйшъэф-хэшъэе мэзыр — чIыопсым исаугъэт хьалэмэтэу Iуашъхьэу Ахъун итыгъэ къохьэпIэ Iахьым, Шъачэ дэжь, щыгъэпсыгъ. Хы ШIуцIэ Iушъом километри 2,5-кIэ пэIудзыгъ. 1931-рэ илъэсым заповеднэ чIыналъэу ар агъэнэфагъ, чIыгу гектар 302-р къызэлъеубыты. Зищыпэ теплъэ къызэтенагъэхэм псэйшъэф-хэшъэе мэзыр ахалъытэ. Илъэсишъэ пчъагъэхэм чъыг ащ щыраупкIыгъэп. Ащ ихьатыркIэ пэсэрэ чъы­гыжъхэр хизых. ШIэныгъэлэжьхэм зэрагъэунэфыгъэмкIэ, къэкIырэ лъэпкъ зэфэшъхьафэу 500 ащ къыщалъытэ. Ахэм янахьыбэр зыфэдэ къэмыхъугъэх. Ау анахьэу мэзыр адрэ пстэумэ ахэзыушъхьафыкIырэр хэшъаеу хэтыр ары. Ар къызщыкIырэм ижь псауныгъэм­кIэ Iэзэгъу дэдэу алъытэ. Гукъау нахь мышIэми, 2012-рэ илъэсым хэшъэе чъыгхэр, зэкI пIоми хъу­нэу, пкIэшэхъум ыгъэкIодыгъагъ. ДжырэкIэ ахэм язэтегъэуцожьын макIо, къэгъэлъэгъонышIухэри щыIэх. Мыбэми, хэшъэе чъыгхэр чIыпIэ-чIыпIэу къыщыхэкIыжьых.

Анцокъо Ирин.