Кушъу Аслъан ихудожественнэ-тарихъ романэу «Кавказ сыджыфым» («На седом Кавказе») зыфиIорэр 2020-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэ къыдигъэкIыгъ, пчъагъэмкIэ экземпляр 400 мэхъу.

Ащ зы унагъом къыкIугъэ гъо­гур, революцием ыпэкIэ, джыри Кавказ заор зыщыкIощтыгъэ уахътэм къыщыублагъэу, непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу къегъэлъа­гъо. Произведением седжэным ыпэкIэ ащ фэгъэхьыгъэу къатхыгъэхэм ащыщхэм нэIуасэ зафэсшIыгъагъ: «Романым къегъэлъа­гъо къинышхомэ апхырыкIызэ народыр зэрэпсэугъэр ыкIи къы­зэрэнэжьыгъэр, етIани а зэкIэ къызщышIыгъэр цIыф къызэрыкIохэр ары. Романыр ахэм ящыIэныгъэ, хьалэч рагъэфэгъэ ящыIэныгъэ фэгъэхьыгъ…»

Нэужым ащ сызеджэм, къызгурыIожьыгъ арэу хэгъэтIысхьагъэу, цIыфхэр къиныгъоу зыхэтыгъэхэр анахьэу тхылъеджэхэм къызкIыхагъэщырэр. ЗэхэсшIагъ: романыр шъыпкъэныгъэм лъыхъу­рэ цIыфхэм афэгъэхьыгъ, къин— хьазабмэ апэшIуекIохэзэ, ежьхэм язэфагъэ, шIошъхъуныгъэу яIэр щыIэныгъэм зэрэщыпхыращыщтым геройхэр пылъых, авторым ышIэрэм, ытхырэм щыгъуазэу а зэкIэри тынэгу къыкIегъэуцо. Ре­волюцием ыпэкIэ щыIэгъэ лъэхъа­ным тыкъыщежьи, романым хэт­мэ тырягъусэу гражданскэ (зэш-зэрэукIыжь) заом тыхэтыгъ, Адыгеим советскэ хабзэр идгъэ­уцуагъ… Ау мыщ дэжьым авторым зыщыдесымыгъэштэрэ чIыпIэ къыхэфэ. Кушъу Аслъан сабыйхэм япIун къыриIотыкIы зэхъум, аталыкъмэ ягугъуи къышIыгъ. Романым мыщ фэдэ пычыгъохэр хэтых: «Ащ яни яти шIу ылъэгъущтыгъэхэп (къызтегущыIэрэр герой шъхьаIэу Якъуб ары), сыда пIомэ ахэр джыри макIэу ышIэщтыгъэх. Ны-тымэ яунэ зыми ар щиIыгъыгъэп, зыми къыщигъэуцущтыгъэп, илъэсищ нахь ымыныбжьэу ар ны быдзыщэм къыпатхъи, щыIэныгъэм икуупIэ ха­дзагъ, ежь-ежьырэу, ны гукIэ­гъур зэхимышIэу ащ къыхэкIы­жьы­шъуным пае». Аталыкъым кIалэр зэрипIугъэм фэшI ны-тымэ шIу­лъэгъу афимышIыгъэу зэриIорэр тIэкIу сшIотэрэзэп, мы аталыкъ Iофым мэхьанэшхо иIэу щытыгъ, сабыеу апIунэу аштагъэм янэ-ятэхэр щагъэгъупшэщтыгъэхэп, зэфакIощтыгъэх, зэхахьэщтыгъэх. Ау ар Iоф шъхьаф.

Романым хэт герой шъхьаIэм ищыIэныгъэ гъэшIэгъоны, ар шыоу зекIо кIощтыгъ, шыхэри къыты­гъоу хъущтыгъ, лIыгъэшIапIэмэ арыфэщтыгъ ыкIи щытхъу пылъэу ахэм къарыкIыжьыщтыгъ. Кавказ заори романым къы­хэфэ. Мары авторым ытхырэр: «Якъубэ ядэжь ыгъэзэжьыгъэу адыгэ лъэпкъым хэкужъыр зэрибгынэрэр ылъэгъугъ. Зэуж итхэу, зэкIэлъыкIохэу, кум исыр исэу, лъэсыр лъэсэу, гъогум икIыхьагъэм ахэр тетыгъэх, хым екIуа­лIэщтыгъэх. Хы Iушъом тырку къухьэхэр къыщяжэщтыгъэх. Хьа­зэщыкъ гъукIэу къышIэжьыгъэм къыриIуагъ: «Бэрэ тхьэхэр дгъэгубжыгъэхэкIэ енэгуягъо, ахэмэ ащыщ горэм ибгыбзэ къыттефагъэн фае».

А гущыIэмэ алъыпыдзагъэу етIани къеIо: «Заохэри зэгорэм мэуцужьых…»

Романым анахьэу къыхэзгъэщынэу сызыфаер мыщ хэт геройхэр зытетым тетхэу, нэбгырэ пэпчъ гунахьи къызэригъахъэрэр, псапи зэришIэрэр къызэрэщыригъэлъэгъукIыгъэр ары. Ахэр цIыф къызэрыкIох, ау нэбгырэ пэпчъ хэлъ шэнхэр щысэхэмкIэ къэтыгъэх, къыхэгъэщыгъэх, кIуачIэу яIэри якъумалыгъи. Ау ащ дэжьым зэкIэми хэгъэгоу зыщыпсэухэрэм шIулъэгъоу фыряIэр, анапэ икъэ­бзагъэ, шъыпкъагъэу ахэлъыр тегъашIэ, джары ыкIи шIу тлъэгъун­хэу зыкIэхъугъэхэри. Хэгъэгум фэдэу цIыфыри шIу алъэгъу. ГущыIэм пае: «Зыми ыпашъхьэ пшъхьэ умыуфэ! — Хьаматэ фи­гъэпытагъ Якъубэ. — Иванрэ оррэ шъузэфэ­сакъыжь, лъыкIэ шъузэшэу щымытми, шъо шъузэш — джар сыдигъуи зыщышъумыгъэ­гъупш!» ЕтIани, узылъы­кIуатэкIэ, я 166-рэ нэкIубгъом къыщеIо: «…Мыщ кIэух горэ иIэнэу щытба, о, Тхьэ! Мы джэхьнэм архъуа­нэм укъыIэкIэкIыжьы­шъуна, сихэгъэгоу сян, хьаумэ чIэ шъыпкъэм нэс урищэхыни, ащ уиIоф щишIэщта?» Джыри я 214-рэ нэкIубгъом мыщ фэдэ сатырхэр хэтых: «А си Тхьэ, — лъаIощтыгъэ Иван, — сыдым пае мыщ фэдэ джэнэт чIыпIэ шIагъо цIыфмэ къызяотым, ахэр зэгурыIохэу, зэдэIужьхэу зэдэпсэунхэу умышIыгъа?!»

Кушъу Аслъан къызэриIуагъэмкIэ, романым итхын илъэсибл уахътэ ыхьыгъ. Авторым IофшIэнышхо ышIагъ. А илъэсхэм Кушъу Аслъан адыгэхэмрэ къэзэкъхэмрэ яшэн-хабзэхэм адэлэжьагъ, зы лъым щымыщ зэшитIоу Хьаматэрэ Иванрэ ящыIэныгъэ гъогу къыриIотыкIыгъ, ахэр Якъубэу цIыфмэ алъытэрэм, зищытхъу чыжьэу Iугъэм ыпIугъэх, ылэжьыгъэх. Нэужым зэшыхэм яшъхьэгъусэхэм, якIалэхэм, яныбджэгъухэм афэгъэхьыгъэу бэ дэд узэригъэуа­лIэрэр, щыIэныгъэм щызэхэблагъэ хъугъэхэу, зэшIокIодыгъэхэу, къэзэрэгъотыжьыгъэхэу, зэхъокIыныгъэу, заоу кIохэрэм адыхэтхэу. Ары пэпчъ шъыпкъагъэр, зэфагъэр, хэгъэгум ишIулъэгъу — темэ шъхьаIэхэр джахэр ары, цIыф лъэпкъыр пэрыохъубэхэм зэрапхырыкIырэр. Героеу романым хэтхэм ащыщыбэм ящыIэныгъэ гъогу тари­хъымкIэ тшIэрэ цIыфых, ау алъэкъуацIэхэр зэхъокIыгъэх ыкIи художественнэ къэугупшысы­гъэхэр къяшIэкIыгъэх. Авторым ышIапэзэ арэущтэу романыр ыгъэпсыгъэу къысщэхъу. ГущыIэм пае, революционнэ тарихъэу Хьамат пылъыр Хьахъуратэ Шыхьанчэрые есэхьылIэ. Сыхэ­укъомэ, авторым къысфигъэгъу­нэу селъэIу, сэ джаущтэу сегупшысагъ.

Жъалымыгъэ дэдэу щытыгъэ лъэхъэнэ зэкIэлъыкIор Кушъу Аслъан тапашъхьэ къыригъэу­цуагъ, кIышъоцыр къыгъэтэджызэ, героймэ къин адэтлъэгъузэ та­къыдекIокIыгъ. Революциер, зэш-зэрэукIыжь заор, зэо ужым зэхэфыжьынэу щыIагъэхэр, репрессиехэр, кулакхэм якъыхэгъэ­щын, гъаблэр, НКВД-м «иукъэбзын», Хэгъэгу зэошхор, мыщ дэжьым къыхэхьэх аужырэ илъэс­хэм бэрэ зигугъу ашIыгъэ джурт сабыйхэу Ленинград къыращыхи, адыгэ къуаджэмэ адагъэбылъы­хьэгъагъэхэр, джащ фэдэу зэфагъэу щыIэныгъэм хэлъыр зэрэмакIэр ыкIи гухэлъэу къадэмы­хъугъэхэр.

Романыр гъэшIэгъоны, мэхьанэ куу иI, зэгъэфагъэу тхыгъэ.

Дэрбэ Тимур.