Хэгъэгу зэошхом илъэхъан нэмыц техакIохэр Мыекъуапэ зыдафыгъагъэхэр илъэс 81-рэ хъущт.

[caption id="attachment_144802" align="aligncenter" width="800"] Анцокъо Ирин[/caption]

Ащ дэжьым ТекIоныгъэшхом джыри пэчыжьагъэх, ау 1943-рэ илъэсым щылэ мазэм и 29-м Мыекъуапэ ежь итекIоныгъэ цIыкIу къыдихыгъагъ. Хы ШIуцIэ дзэ купым пыир зэхикъутэнымкIэ ышIыгъэ лъэбэкъухэм ар язэфэхьысыжь хъугъэ. Мэфи 172-рэ нэмыцхэм къалэр аIыгъыгъ. ЦIыф къызэрыкIо мин пчъагъэ аIэкIэкIодагъ, нэбгырэ мини 8 фэдизыр гъэрIыгъыпIэу къэлэ гупчэм итыгъэм, непэ Правительствэм и Унэ зыдэщытым дэжь, щаIыгъыгъэх. ЕджапIэхэр, сымэ­джэщхэр, культурэм иунэхэр, нэмыкIхэр зэхакъутэгъагъэх. Къалэм иурам Iахьы­шхохэр тырагъэстыкIыгъагъэх. Ау 1943-рэ илъэсым иублэгъум Советскэ дзэхэр Темыр Кавказым къэкIуатэхэу рагъэ­жьагъ ыкIи зэпэуцужь лъэшхэм ауж Мыекъуапэ, ащ къыкIэлъыкIоу адрэ адыгэ псэупIэхэр зэкIэ, пыим къыIэкIа­хыжьыгъагъэх. Тэхъутэмыкъое районыр аужырагъ: мэзаем и 18-м Афыпсыпэрэ Псэйтыкурэ шъхьафит ашIыжьыгъагъэх. Мыекъуапэ пыим зиIыгъыгъэ лъэхъа­ныр зыфэдагъэр, цIыфхэм щыIэкIэ-псэукIэу яIагъэр, амалэу яIэмкIэ пыим зэрэпэуцужьыщтыгъэхэр зылъэгъугъэ къэлэдэсхэм ягукъэкIыжьхэу АР-м и Лъэпкъ музей ихъарзынэщ къыхэнагъэ­хэм а пстэури нэм къыкIагъэуцо:

«… Сятэ къалэм дэкIынэу игъо ифагъэп. Пчыхьэм Мые­къуапэ нэмыц къухьэ­лъатэхэр къышъхьащыбыбагъэх. Мычыжьэу топыщэ, пулемет о макъэхэр къэIухэу аублагъ. Зыгорэ къызэрэхъугъэр къэзыIопщырэ мэ­къэгъэIум ибыу макъи зэпыущты­гъэп. Ащ лъыпытэу пстэури нахь къэлъэ­шыгъ, зэпэуцужь иныр кIощтыгъ. Сятэ сигъусэу тигъунэгъу­хэм адэжь зыдгъэбылъынэу ты­чъагъ.Чэщ реным зэпэуцужьыр кIуагъэ. Пчэдыжьым кIым-сым къэ­хъугъ. Урамэу Краснооктябрьскэ за­къом машинэ горэхэр щызэблэкIыщтыгъэх. Щыхъурэ-щышIэрэр къызэригъэшIэнэу икIынэу зыми рихъу­хьэщтыгъэп. ЕтIанэ гъунэгъухэм къа­Iуагъ, нэмыцхэр къалэм къызэрэдэхьагъэхэр. (Нина Головко игукъэкIыжьхэр, къ. Мыекъуапэ иподпольщиц).

[caption id="attachment_144803" align="aligncenter" width="800"] АР-м и Лъэпкъ музей ихъарзынэщ[/caption]

«Гъэмафэм, 1942-рэ илъэсым, партизанхэм апае медицинэ Iэмэ-псымэхэмрэ Iэзэгъу уцхэмрэ сятэ къалэм дищы­гъэх. Ежьым я 3-рэ партизан отрядым кIонэу зигъэхьазырыщтыгъ ыкIи аужырэмэ ахэтэу дэкIыгъ. Сянэрэ сятэрэ зэкIыгъухэу къутырэу Шэнтыкъо нэсыгъэх, ау апэ къикIырэ Абдзэхэхьаблэ нэмыцхэм аштэ­гъэхагъ. ЦIыфэу тызэкIолIагъэхэм тагъэбылъын адагъэп. Тятэ къалэм тищэжьыни, ежьыр къушъхьэм хэхьажьынэу мурад ышIыгъ. Зэри­Iуа­гъэу тыкъыщэжьи, IаплI къытищэкIыжьи икIыжьын зыщиIощтым, пчъэшъхьаIум нэмыцхэм къытыраубытагъ. Сянэ къыриIонэу игъо зыфифэгъэ закъор «Пшъэшъэжъыем фэсакъ!». Нахь кIасэу тинэIуасэхэм алъэгъугъ утынхэр рахыгъэхэу жандармерием къыращэу гестапом ащэу. А лъэхъаным ащ дычIэ­сыгъэхэу псаоу къэнагъэхэм къызэраIожьы­гъэмкIэ, 1942-м, Iоныгъом ыкIэм сятэ аукIыгъ. (Аэлита Калининам игукъэкIыжьхэр. Ятэу В.И. Калининыр, 1938—1942-рэ илъэсхэм псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ Мыекъопэ отделым ипэщагъ).

«Къалэм лъыхъонхэр щыкIощтыгъэх, унэхэр ауплъэ­кIущтыгъэх. ЦIыфхэр агъэтIысыщтыгъэх. НыбжьыкIэхэр къыхагъэщынхэм пае нэмыцхэм ыпкIэ хэмы­лъэу кино къагъэлъагъощтыгъ. Ащ екIуалIэхэр къаубытыхэти, Iоф ашIэнэу Iуащыщтыгъэх. Сишъэогъоу Коля Сопиныр ар ишIыкIэу аубы­тыгъ. Илэгъухэр игъусэхэу, автоматыр къатещэягъэу чIыгур ытIыщтыгъ, хьылъэхэр зэрихьэщтыгъэх. Тефэрэр зыщыукIорэигъэ чIыпIэм щыхагъафэщтыгъ. КъызэкIожьым къэпшIэжьынэу щытыгъэп: къуп­шъхьэрэ шъорэ къодый, хъыен ылъэ­кIыщтыгъэп». (Дмитрий Москалевым игукъэкIыжьхэр, къ. Мыекъуапэ.)

«Третьяковым ихапIэ изы унэ нэмыцхэр исыгъэх. Ахэр партизанхэм лъэшэу ащыщынэщтыгъэх. Ащ дэжь чэщым тыщыIэнэу тыкъанэщтыгъэ, пчыхьэшъхьашхэ щытшIыщтыгъ, щай тыщешъощтыгъ. Ащ дэжьым нэмыцхэри Iанэм къыкIэрытIысхьанхэу тетя Асе къяджэщтыгъ. Адрэхэми «тыфаеп» аIощтыгъэп. А уахътэм тыригъафэу Вале(Наташа) пшъыгъэу е гъойщаеу ыIоти адрэ унэм чIэхьажьыщтыгъ, листовкэхэр ыгъэхьазырыщты­гъэх. Пчэдыжьрэ тэ ахэр тштэхэти, Вера Алексеевнам IэкIэдгъахьэщты­гъэх. ( Н.Н. Головко игукъэкIыжьхэр).

«Сикъэлэ гупсэ нэмыц техникэр тегъэкIагъэу зыслъэ­гъукIэ сынэпсхэр къыс­шIуакIощты­гъэх. Оплъэшъ, унэхэри, чъыгхэри, мы­жъо­хэри а дэдэхэр ары, ау а зэкIэмэ джы ябысымыр нэмыц техакIохэр ары. КъыхэкIыщтыгъэ лъы закIэ хъу­гъэ ящыгъыныжъхэри сыгъызэ афэзгыкIэу. Армырмэ саукIыщтыгъ, ау сэ сисабыйхэм сырящыкIэгъагъ. Сыд фэдэ уза къысфихьыщты­гъэр ащ илъэкъопылъхьэжъыкIэ сипчъэшъхьаIу къызелъэбакъокIэ. Сыпсэ шъыпкъэ къытеуцо сшIошIыщтыгъ… (Валентина Козловам ишъхьэгъусэу Василий Козловым фитхыщтыгъэхэм къахэхыгъ).

«1942-рэ илъэсыр ыкIэм факIощтыгъ. 1943-р къэблагъэщтыгъ. ТшIэщтыгъэ Сталинград дэжь нэмыцым иIоф­хэр зэрэщыдэйхэр. Щылэ мазэм гу лъыт­тэу едгъэ­жьагъ, пыим цIыкIу-цIыкIузэ ышъхьэ зэрэIуихырэр. Ау нэмыцхэр ау сыдми дэкIыжьыщтыгъэхэп. Агъэстын алъэкIыщтым зэкIэм машIо акIадзэщтыгъ. УхъумапIэхэр лыгъэм зэлъиштагъэу стыщтыгъэх, топыщэхэр кIочIэшхо яIэу къаощтыгъэх… Къалэр машIом зэлъиштэ­гъагъ. (Н.Н. Головко игукъэкIыжьхэр).

«Нэмыцхэм зэкIакIохэу заублэм, къарыу зиIэ гъэрхэр зыдыращажьэщтыгъэх. Гъаблэмрэ узымрэ зэщигъэкъуа­гъэхэр аукIыщтыгъэх. Сабыйхэм янэхэм гъомылапхъэ тхьэлъэIукIэ къаIахыхэти, нэмыцхэм гъэрхэмкIэ яхъожьыщтыгъэх. Юрэ джащ фэдэу зы красноармейцэ ылъакъо­хэр чъыIэм ыгъэфыкъуагъэхэу ахэм къаIэкIихыжьыгъ. Ар унэм къыщи, иунагъо зэрэщытэу ыуж итэу ипсауныгъэ зэтырагъэуцожьы­щтыгъ. Ары нахь мышIэми, чъыIэр зэогъэ лъакъом ылъэхъуамбэхэр кIодыщтыгъэх, хъулъфыгъэр узым ышхыщтыгъ. Къалэр шъхьафит зашIыжьым ащ фэдэ сымаджэхэр госпиталым чIагъэгъуалъхьэщтыгъэх. ЯIазэщтыгъэх ыкIи гъэрыпIэ зэрифагъэхэ шIыкIэр зэхафы­щтыгъ. (Мыекъопэ партизан купэу «Народные мстители» зыфиIорэм хэтыгъэ Л.М. Щербань игукъэкIыжьхэр).

«Щылэ мазэм и 28-м зэпэуцужь ыкIи мэшIо инхэм ауж плъыр-стырым къы­кIэзыжьыгъэм фэдэу къалэр зэтекъагъэ ыкIи пчыхьэм ехъулIэу партизанхэр къыдэхьагъэх, и 29-м лыгъэм зэлъиштэгъэгъэ чIыпIэм митинг щыкIуагъ. ЦIыфхэр чъэщтыгъэх, шъхьафит тызы­шIыжьыгъэхэм гъыхэзэ IаплI аращэкIыщтыгъ». (Валентина Козловам ишъхьэгъусэу Василий Козловым фитхыщтыгъэхэм къахэхыгъ).

«Щылэ мазэм ыкIэм 1943-рэ илъэсым Мыекъуапэ зыкъы­шIэжьыщтыгъ. ТыдэкIи тхьамыкIагъом илъэужхэр къэлъагъощтыгъэхэми, къалэр ищыIэкIэ гупсэф къыфигъэзэжьыщтыгъ. Ащ ыуж джыри бэрэ къалэм гъуамэр шъхьащытыгъ. Унэ стафэхэр жъугъэу щызэпэIутыгъэх. МэшIокугъогу уцупIэр, кIэлэегъэджэ училищыр, Пионерхэм яордэунэжъ, НКВД-м иунэ лыгъэм ыхьыгъагъэх. (Н.Н. Головко игукъэкIыжьхэр).

Анцокъо Ирин.