1939-рэ илъэсым фран­цузыбзэкIэ Париж къыщы­хаутыгъэгъэ IофшIа­гъэм ятIонэрэ щыIэныгъэ адыгэ чIыгум щигъотыжьыгъ.

[caption id="attachment_144203" align="aligncenter" width="800"] Анцокъо Ирин.[/caption]

НэмытIэкъо Айтэч итхылъэу «Происхождение черкесов» зыфиIоу урысы­бзэкIэ 2019-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм АР-м и Лъэпкъ музей ихьакIэщ лъэтегъэуцо щыфашIыгъ.

Адыгэм идунайкIэ мэхьанэшхо зиIэ Iофтхьабзэм шIэныгъэлэжьхэр, тарихълэжьхэр, этнографхэр, НэмытIэкъо лIакъом щыщхэр ыкIи адыгэм итарихъ зышIогъэшIэгъонхэр къеблэгъагъэх. Зэхахьэр къы­зэIуихынэу фагъэшъошагъ мы лIакъом инахьыжъэу, АР-м инароднэ врачэу НэмытIэкъо Къэплъан.

[caption id="attachment_144202" align="aligncenter" width="800"] Анцокъо Ирин.[/caption]

— НэмытIэкъохэм ацIэкIэ тхылъым икъыдэгъэкIын дэлэжьагъэхэм зэкIэм «тхьа­шъуегъэпсэу» ясэIо. IофшIэгъэшхор урысыбзэм иплъхьа­жьыныр IэшIэхэп. Ар къа­дэ­хъугъ. Айтэч тэ тщыгъупшэу къыхэкIыгъэп, ренэу тыгу къэ­кIыжьы, игугъу тэшIы, ты­рэгушхо, — къыIуагъ ащ.

[caption id="attachment_144204" align="aligncenter" width="800"] Анцокъо Ирин.[/caption]

Тхылъым изэдзэкIынрэ икъыхэутынрэ зигукъэкIыр тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иIофы­шIэу Нэшъулъэщэ Наимэрэ ащ янэу НэмытIэкъо Розэрэ. Ау французыбзэм илъ Iэпэ­рытхэу 1960-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьрэм чIэлъыгъэр лъэтегъэуцо зыфашIырэ тхылъ хъуным пае гъогу кIыхьэ къыкIугъ. Нэшъулъэщэ Наимэ къызэриIуагъэмкIэ, ар къадэхъущтыгъэп Хъунэго Рэщыдэ IэпыIэгъу къафэмы­хъугъэмэ.

— Адыгэ къэралыгъо университетыр тхылъым икъыдэгъэкIын дэлэжьагъ. Сыда пIомэ, апшъэрэ еджапIэм пшъэрылъ шъхьаIэу иIэмэ ащыщ адыгэ культурэм икъэухъумэнрэ ихэгъэхъонрэ. А лъэныкъом фэгъэхьыгъэ ипшъэрылъхэм ащыщ мыщ фэдэ шIэныгъэ-ушэтын тхылъхэу адыгэ культурэм икъэбар, итарихъ къэ­зыIуатэхэрэр къыдигъэкIынхэр. ЕтIанэ ащ фэдэ тхылъ ежь НэмытIэкъо Айтэч къызщыхъугъэм къыщыхаутын фаеу слъытагъэ. Арышъ, тигуапэ ащ дунаир зэрилъэгъугъэр. Адыгеим ащ чIыпIэ гъэнэфагъэ щиубытыгъэу сэлъытэ, — къыIуагъ социологическэ шIэныгъэ­хэмкIэ докторэу, профессорэу Хъу­нэго Рэщыдэ.

[caption id="attachment_144205" align="aligncenter" width="800"] А. Лаутеншлегер[/caption]

Мыщ фэдэ зэдэлэжьэныгъэм ишIуагъэкIэ НэмытIэкъо Айтэч Париж къыщыхиутыгъэгъэ апэрэ Iахьымрэ ятIонэрэ Iэпэрытхэу щылъыгъэмрэ урысыбзэм ралъхьажьи адыгэ лъэпкъым итарихъIотэ тхылъ иныр щыIэ хъугъэ. IофшIагъэм игъэхьазырынкIэ авторым IэубытыпIэ ышIыгъэхэр археологическэ ушэтынхэр, шумерхэм къакIэныгъэ ыкIи гурыт лъэ­хъаным къыхиубытэрэ европейскэ тхыгъэхэр ары. Пэублэр, щыIэныгъэ гъогур къэзыIотэрэ Iахьыр ыкIи сурэттехыгъэхэр ащ къыщытыгъэх.

— Тхылъыр зэ уеджэни бгъэтIылъы­жьынэу щытэп. Ар кIаджыкIыжьырэмэ ащыщ. Ащ уеджэмэ, нафэу, IупкIэу къыхэпхырэр адыгэ лъэпкъыр къызщы­хъугъэ чIыгум зэрэщыпсэурэр ары, — къыхигъэщыгъ игущыIэ тарихъ шIэны­гъэхэмкIэ кандидатэу, шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием и Гупчэ иIофышIэу Нэшъу­лъэщэ Наимэ.

НэмытIэкъо Айтэч 1892-рэ илъэсым къуаджэу Пэнэжьыкъуае къыщыхъугъ. Ставрополь дэтыгъэ хъулъфыгъэ гимназием, Бытырбыф университетым июридическэ факультет ащеджагъ, Пшызэ къушъхьэчIэсхэм ялIыкIоу Кубанскэ шъолъыр радэм хэхьэ ыкIи чанэу мэлажьэ. Ау хэбзэ зэблэхъуным ыпкъ къикIэу ичIыгу къыбгынэн, ышъхьэ ри­хыжьын фае мэхъу. Францием, Тыр­куем, нэмыкIхэм ащэпсэу, щыIэныгъэр ащегъэпсы, мэлажьэ, IофшIагъэхэр ­етхых, бзэ пчъагъэ къызIэкIегъахьэ, зыпэIу­дзы­гъэ хъугъэ лъэпкъым итарихъ, ижэрыIо творчествэ зэрегъашIэ. Охътабэрэ зыдэлэжьэгъэ тхылъэу «Происхождение черкесов» зыфиIорэр, ыпэкIэ къызэрэтIуагъэу, 1939-рэ илъэсым къыдегъэкIы ыкIи ишъэогъоу французэу Жорж Дюмезиль фегъэхьы. Айтэч ижъышъхьэ Тыркуем щырихыгъ, Истанбыл кIэлэ­егъэджэ институтым французыбзэмкIэ профессорэу Iоф щишIагъ, Темыр Кавказ лъэпкъ гупчэм ипэщагъ. Илъэс 71-м итэу 1963-рэ илъэсым идунай ыхъо­жьыгъ. Общественнэ-поли­тическэ Iофы­шIэшхоу тари­хъым къыхэнагъ.

— Синасып къыхьыгъ НэмытIэкъо Айтэч итхылъ рецензие фэстхынэу. Мыщ фэдэ IофшIагъэ зэрэщыIэр бэшIагъэу зэхэсхыгъ, ащ нахь бла­гъэу нэ­Iуасэ сызы­фэхъум, авторым игупшысакIэ зэу зэхэсшIагъ. Къытхырэм шъыпкъагъэ хэлъ. Этногенезым игугъу пшIыныр псынкIэп. Арышъ, уфэсакъызэ укъекIолIэн фае, Айтэч ар фызэшIокIыгъ. Илъэпкъ кIэрычыгъэми, а уахътэр шIуагъэ хэлъэу къыз­фигъэфеди, зыфэдэ къэмы­хъугъэ кIэн бай къыгъэнагъ, — Iофтхьабзэм къе­кIо­лIа­гъэхэм игупшы­сэхэм­кIэ къа­дэгощагъ тарихъ шIэ­ныгъэ­хэмкIэ кандидатэу Цэй Заремэ.

Непэ НэмытIэкъо Айтэч итхылъ изэ­хэфын лъэтегъэуцом къыщыуцущтэп. Ащ къыдэхьэгъэ тхыгъэхэм язэгъэшIэнрэ изэфэхьысыжьхэм язэхэфынрэ лъыкIо­тэщт. Непэрэ шIэныгъэлэжьхэм яIоф­шIэнкIэ ахэр IэубытыпIэшIу зэрэхъущтхэм тицыхьэ телъ.

Анцокъо Ирин.