ОшIэ-дэмышIэу сэнэхьатым къыфэкIуагъ, республикэмкIэ ар зыIэ къыхьырэр ежь закъор ары. АР-м исимфоническэ оркестрэ ихудожественнэ пащэу ыкIи идирижер шъхьаIэу СтIашъу Къэплъан «Адыгэ макъэм» ихьэкIагъ.

Адыгэ кIэлэ зырызмэ къыхахырэ сэнэхьатым къыфэкIонэу зэрэхъугъэр, ащ ишъэфхэр, творчествэр ыкIи пэщэ IэнатIэр зэрэзэдигъэцакIэрэр зэдэгущы­Iэгъум шъхьэихыгъэ ащ къыщи­шIыгъэх.

— Къэплъан, лъэшэу тигуа­пэ тихьакIэщ укъызэреблэгъа­гъэр. Адыгэ кIэлэ дирижерхэм мафэ къэс тадэгущыIэрэп. РеспубликэмкIэ ащ фэдэр о зыр ары. Сыдэущтэу сэнэхьат гъэшIэгъоныр къыхэпхыгъа?

— Ар ошIэ-дэмышIэу хъугъэ. Ростов дэт къэралыгъо консерваториеу С. В. Рахманиновым ыцIэ зыхьырэм сыщеджагъ. Пщынэо сэнэхьатыр къызIэкIэз­гъэхьанэу сычIэхьэгъагъ. Ащ сы­­щеджэзэ, профессорэу Семен Коган нэIуасэ сыфэхъугъ (ыужыкIэ ар дирижированиемкIэ си­кIэ­лэ­егъэджагъ). Ащ иконцертхэм сыкIозэ, иIофшIакIэ сылъы­плъэ­зэ, сэнэхьатыр сшIогъэшIэгъон хъугъэ, сэри ар къызIэ­кIэз­гъэ­хьанэу гухэлъ сшIыгъэ ыкIи ар згъэцэкIагъэ, ащ сыфеджагъ.

— Арэу зэхъум пщынэо сэ­нэхьатым уфеджэжьыгъэба, чIэудзыжьыгъа?

— Хьау, чIэсыдзыжьыгъэп. Зэрэхабзэу, илъэси 5-рэ пщынэо сэнэхьатым сыфеджагъ, сыда пIомэ дирижированием учIэхьаным музыкэмкIэ гъэсэныгъэ уиIэн фае. Арыти, ар къэсыухи, етIанэ адырэм лъыпысыдзагъ.

— ЗэрэхъурэмкIэ, илъэсипшI Iэпэ-цыпэ фэдизрэ еджэным упылъыгъ.

— Ары, ащи, дерижер сэнэ­хьатми илъэси 5-рэ сыфеджагъ. ПщынэмкIэ я 4 илъэсыр къызы­сэухым, дирижер сэнэхьатым зыфэзгъэзэгъагъ, сыхьат тедзэ­хэм афэдэу десэхэр сиIэщтыгъэх. Ау етIанэ, ыпэрэ сэнэхьатыр зызэсэгъэгъот нэуж дирижированием сычIэхьажьыгъэ къодый ныIэп. НэмыкIэу хъущтыгъэп. Оркестрэм хэтхэм мэкъамэ къызэрэрагъэIощтыр тэрэзэу ясIон фае. Ащ пае сэ икъоу ар сшIэнэу щыт. Ау сыд­ми уIэо-лъаоу ущытыкIэ къикIырэ щыIэп. ЗэкIэми ар псынкIэу къащэхъу, сэри ары къызэрэсщыхъущтыгъэр ащ хэщагъэ сэ­мыхъуфэ.

— Къина дирижер сэнэхьатым уфеджэныр? Сыда анахь къэзыгъэхьылъэрэр?

— Джырэ нэси къиныба (мэ­щхы Къэплъан). IофшIэн псын­кIэп ар: программэу къебгъэIощтым ренэу уегупшысэщт, Iэхэр зэрэпшIыщтхэм удэлэжьэщт... Мафэм сыхьат нэмыIэми ащ къыфыхэбгъэкIын фае. Художественнэ, музыкальнэ тхылъхэм уяджэнми мэхьанэшхо иI. Симфониехэр дэгъоу умышIэхэмэ хъущтэп. Арышъ, непэ къызнэсыгъэми къин къысщэхъу. Ары нахь мышIэми, сегъатхъэ, сыгу рехьы.

— Къэплъан, сэнэхьат зэ­фэ­шъхьафхэм арылажьэхэрэм яшIэныгъэхэм ренэу ахагъа­хъо, кIэу къыхахьэрэр къыз­Iэ­кIагъахьэ, егъэджэнхэр акIух. Дирижерхэри ащ фэда? Сыда шъо кIэу къыхэхьан ылъэкIыщтыр? Нотэхэр зэблэхъугъэхэ хъухэрэп ныIа?

— Тэри ренэу теджэ. Щысэ къэсхьын. СикIэлэегъэджагъэу, профессорэу Семен Коган ­илъэс 80-м ехъу къыгъэшIагъ. Ащ къыIуатэщтыгъ илъэс 40 зэхъум иIофшIакIэ зэблихъун фаеу зэрилъытэгъагъэр. Илъэси 10 зыблэкIым джаущтэу хъугъэ. Джаущтэу илъэси 5 — 10 хъу къэс екIолIакIэхэр къыгъотыщтыгъ. Классикэр илъэс 200-м нэс мэпсэу. Ары нахь мышIэми, дирижер пэпчъ ар зэфэшъхьа­фэу къырегъаIо, кIэ горэ къыхе­гъуатэ. Уахътэ тешIэу ащ къыфигъэзэжьы къэс джынэс гу зылъимытагъэ горэ къыхегъэщы. ИпсынкIагъэ зэблехъуа, Iэмэ-псымэу хигъэлажьэхэрэм ахегъахъуа? Арышъ, ащ укъыщыуцунэу щытэп. Укъэуцугъэми, зы чIыпIэ бэрэ уитын плъэкIыщт. Пцэжъыем ебгъэпшэн плъэ-­ кIыщт ар: упIэтIэрэон фае. Армырмэ, удихьыхыщт.

— Сыда, нотэхэмкIэ дирижерхэм Iоф ашIэмэ, пстэуми зэфэдэу тамыгъэхэр алъэгъу­рэба? Зэфэшъхьафэу мэкъа­мэр къыраджыкIа?

— Зэфэшъхьаф адэ! Арыба IэшIугъэу хэлъыр. Джары дирижер зэфэшъхьафхэм яIэшIугъэр. Сыдэу къыпшIошIыра оркест­рэхэм зэфэшъхьаф дирижерхэр къызкIырагъэблагъэхэрэр? Оркестрэр пщынао пIоми хъущт, дирижерым ащ къырегъаIо. Пщынаохэр зэфэшъхьафэу къео­хэба, джащ фэд дирижерхэри. ЕтIанэ, мэкъамэм икъэIукIэ ор­кестрэм елъытыгъ: ащ ибагъэ, Iэмэ-псымэу хэтхэр, яIэпэIэсэныгъ. Тэ тиоркестрэ, гущыIэм пае, бэ мэхъу, ау Малер исимфониехэр къедгъэIошъущтхэп: ипчъагъэкIэ икъурэп. Джащ фэд Шестакович исимфоние горэхэр. Арышъ, купым ипчъагъи, иIэпэIэсэныгъи бэ ялъытыгъэр. Ау дирижерым ащ идагъохэр егъэ­былъых, лъэныкъошIухэр къыхе­гъэщых. Дирижерым иIофшIэн къызщежьэрэр сценэм къызытехьэкIэ арэп, партитурэр къы­зызэIуихыкIэ ары. Ар мазэ-мэзитIукIэ концертым нахьыжьэу.

— Зы концерттыгъор, кIуа­чIэу хаплъхьэрэмкIэ, сыда зэ­бгъэпшэн плъэкIыщтыр?

— Ащ ыуж чэщым сычъые­шъурэп. Концертыр блэкIыгъ, ау сфикъугъэп. Джыри зэ къы­фэзгъэзэжьыгъэмэ, зыгорэ зэ­блэсхъужьыщтыгъ. ЕтIанэ, Iэ закъохэр арэп ныIа Iоф зы­шIэрэр! Пкъынэ-лынэхэр зэкIэ хэлажьэх, напцэхэри дэошIых, уфаемэ. Ары нахь мышIэми, пкъы закъор арэп анахьэу улэурэр, ппсэкIэ, угукIэ опшъы. ШIэныгъэлэжь горэхэм ушэтынхэр ашIыгъэх: дирижерым къэгъэлъэгъоныр римыгъажьэзэ ыкIи ыужыкIэ инурэ зыфэдэр ауплъэкIугъ. Ахэм къызэра­гъэлъэгъуагъэмкIэ, концертым ыпэ­кIэ нурэшхом зэрехьэ, нэ­ужым ыпсэ нэрэ-псэрэкIэ пытыжь къодый. Джащ фэди— зэу дирижерым иIофшIэн зы­хелъхьэ.

— Къэплъан, арэу зыхъукIэ, ащ фэдиз кIуачIэр уиконцертхэм ахэолъхьэмэ, оркестрэм ихудожественнэ пащэ IэнатIэм сыда къыфэнэжьырэр? Ащ узыIутыр илъэсым ехъугъ, тхьапэ зехьанэу, тхылъ гъэ­псынэу пэщэныгъэм пылъыр бэ. Творчествэм зыгорэ къелыжьа?

— Шъыпкъэ, Iофыр бэ. Ары нахь мышIэми, узфэгъэзагъэр зэкIэ икъоу бгъэцэкIэн фае. СикIэлэегъэджагъэу зигугъу къэсшIыгъэ Семен Коган ащи тыфигъэхьазырыщтыгъ. «Тхьапэ Iофхэм язэхэфын уахътэм ызыныкъо нахьыбэр пэIохьэ, зы плIанэ горэ творчествэм къы­фэнэжьымэ шъугушIон фае», — ыIощтыгъ.

— О тхьапша къыпфэнэ­жьырэр?

— МакIэ къысфанэрэр, шъып­къэр пIощтмэ, ары шъхьаем, нэмыкIэуи хъущтэп. IофшIэныр тэрэзэу зэхэщэгъэным, гъэпсыгъэным мэхьанэшхо яI творчествэм унэсыным пае.

— Къэплъан, джы сим­фоническэ оркестрэм тIэкIу ты­тегъэгущыI. Адыгэ Респуб­ликэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат лъэшэу ынаIэ къышъу­тет. Ащ иунашъокIэ IэпыIэгъу къышъуагъэкIы, ищыкIэгъэ мэ­къэмэ Iэмэ-псымэхэмкIэ шъузэтырагъэпсыхьэ. Iофыр сыдым нэсыгъа?

— Ары, IэпыIэгъу къытфэ­хъух. Iэмэ-псымэ дэгъухэр къыт­фащэфынхэу ЛIышъхьэм унашъо ышIыгъ. Ари Iоф псын­кIэу щытэп, сыда пIомэ, гущыIэм пае, волторнэхэр пштэхэмэ, яшIын илъэсныкъо пэIохьэ, ауасэ миллиони 2-м къыщежьэ.

— Хьазырэу щыIэхэба?

— ЩыIэх, ау анахь дэгъухэр аIуагъэшъ, дэгъухэу ятэгъэшIых. Ахэм ягъэхьазырын анахь хъыз­мэтшIэпIэ пэрытыр дэлажьэ. А пстэури къызытIэкIахьэкIэ, къед­гъэIорэ мэкъамэм идэгъугъэ хэхъощт, тиартистхэмкIи IофшIэныр нахь псынкIэ хъущт. Илъэс 30 хъугъэу а зы Iэмэ-псымэхэм нахьыбэр арэлажьэ. Арышъ, а пстэумкIэ ти ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат «тхьауегъэпсэушхо» есIо сшIоигъу. IэпыIэгъоу къытигъэкIырэм тиамал хегъахъо.

— Непэ оркестрэм нэбгырэ тхьапша хэтыр? Шъуз­фэныкъо артистхэр щыIэха, къы­зэрагъэIорэ Iэмэ-псымэм елъытыгъэу?

— ТащыкIэщтыгъ цIыфхэм, ау тызфэныкъогъэ пчъагъэр идгъэкъугъ. Сценэм къытехьэу, артистэу нэбгырэ 55-рэ мэхъу, зэкIэмкIи 60-м тынэсы.

— Сэ зэхэсхырэм, слъэгъу­рэм сырыгъуазэмэ, аужырэ уахътэм нахь чанэу Iоф шъу­шIэ хъугъэу къысщэхъу. Концертыбэ къэшъоты. Ара зэ­рэщытыр?

— Ары, тиIофшIэн хэдгъэ­хъуагъ. ШъыпкъэмкIэ, сэ сигухэ­лъыр тхьамафэ къэс концерт къэттыныр ары, ау республикэр ащ фэхьазырэп. МакIэу къэкIох. 2016-рэ илъэсым Адыгеим къэз­гъэзэжьыгъ. Ащ дэжьым лъэшэу згъэшIэгъуагъэ симфоническэ оркестрэ зэрэтиIэр бэмэ зэрамышIэрэр. Ау тэгугъэ ар зэхъо­кIыгъэ хъунэу. Джы мары, автобус къытатыгъ, республикэм ирайонхэм дэкIыгъохэр ащытиIэщтых. Мы мазэм Келермесскэм тыкIощт, концерт къафэттыщт. Шъыпкъэ, культурэм и Унэ пстэури оркестрэм тегъэ­псыхьагъэп, ащ елъытыгъэу типрограммэ тэгъэпсы: тычIэмыфэн хъумэ, оркестрэр тэгощы. Арышъ, мыгъэ тызэблэ­гъэщтхэр дгъэнэфэгъахэ. Джащ фэдэу мэзаем Налщык тыкIощт. Автобусэу къытфащэфыгъэм а пстэури нахь псынкIэ къытфишIыгъ.

— Къэплъан, «симфоническэ оркестрэ тиIэми цIыфхэм ашIэрэп» пIуагъэ. Адыгэ­хэмкIэ оркестрэм тыпэмыблагъэу къысщэхъу. Шъо ащ гу лъы­шъота? Сыда ащ иушъхьа­гъур, о уиеплъыкIэкIэ?

— Ары, адыгэхэр тиконцертхэм бэу къакIохэрэп, тэрэзэу пIон хъумэ, къакIощтыгъэхэп. Аужырэ уахътэм нахь къеблагъэхэу аублагъ, тирепертуар адыгэ мэкъамэхэр нахьыбэу хэтэгъахьэх. Композитор цIэ­рыIохэу Нэхэе Аслъан, ХьаIупэ Джэбраил яIофшIагъэхэр дэгъоу тэгъэфедэх. ЕтIанэ Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ ынаIэ оркестрэм къызэрэтетми мэхьанэшхо иIэу сэлъытэ.

— Адэ, симфоническэ оркестрэ тиIэмэ о сыдигъуа къы­зыпшIагъэр? Тхьапша уныбжьыгъэр?

— Сыныбжьыгъэр къэсшIэ­жьы­нэп, ау сыцIыкIугъ. Сянэ музыкант, симфоническэ оркест­рэр зызэхащагъэм къы­щегъэ­жьагъэу итхылъеджапIэ иIофышI. Ары( мэщхы) оркестрэми ащ фэдэ иI. Репертуарым хэт мэкъамэхэр зэкIэ ащ щызэхэу­гъоягъ. Сянэ ащ фэгъэ­загъ, репетицие къэс Iэмэ-псы­мэ зэ­фэшъхьаф пэпчъ къыригъэIощтыр егъэхьазыры, партитурэ­хэм гъунэ алъефы.

Шъыпкъэр пIощтмэ, лъэшэу сыфэраз. Ор­кестрэ пчъагъэмэ ятхылъ­еджа­пIэхэр слъэгъугъэ, ау тэтием фэдэу баеу, зэгъэфагъэу зыми сеолIагъэп. Ащ сырэгушхо. Арышъ, творчествэм сян ары сыфэзыщагъэр. СицIыкIугъом IофшIапIэм сызыдищэщтыгъ, концертхэм саригъэплъыщтыгъ.

— Къэплъан, адыгэ кIалэ дирижерэу зэрэтиIэм тырэгу­шхо, симфоническэ оркестрэу республикэм иIэм узэрипащэм фэдитIукIэ тырэпагэ. Ау адыгэ пщынэми тыгу фэузы. Пщынэм уеоныр бгъэтIылъыжьыгъэна?

— Ар бэмэ зэдахьы, ау сэ уахътэмкIэ ащ фэдэ амал сиIэп. ЧIэсыдзыгъэп, ау пшъэры­лъэу джырэкIэ згъэцакIэхэрэм пщынэ сеонэу уахътэ къысаты­жьы­рэп. Сыгуи къэкIы лъэшэу, ау ыпэкIэ къызэрэсIуагъэу, ор­кест­рэр дирижерымкIэ пщы­нэм фэд. Арышъ, зы лъэныкъо горэм- кIэ уеплъымэ, сымыгъэтIылъыгъи фэд.

Анцокъо Ирин.