Дунэе мэхьанэ зиIэ произведениеу Къуекъо Налбый ытхыгъэхэм уакъытегущыIэныр IэшIэхэп, арэу щытми, сэ ахэр къызэрэзгурыIуа­гъэхэм ялъытыгъэу, зэгъэпшэнхэри сшIыхэзэ, ягугъу къэсшIы сшIоигъу. Ащ ытхыгъэхэр лъэныкъуабэ мэхъух, гупшысэ чыжьэх.

Къуекъо Налбый и Уахътэ гъунэнчъым къыхэкIы, дунаир зэрэгъунэнчъым фэдэу ари щыт, уашъори гъунэнчъ, «Ошъогури — сыд ар? Ошъогум уиплъэу зыгъас, кIэлэхъу. ТIэкIурэ иплъэ­ри, унэ упIыцIэ — къэошIэжьа? Сэри къэсшIэжьырэп, нэгу иIэ­пышъ ары, пкъи иIэп, ышъуи зэокIы зэпыт. Тэ итлъагъо тшIоигъор тэлъэгъу, ежь изытет шъыпкъэ тигъэлъэгъурэп».

Ары, тыкъэзыуцухьэрэ дунаир тэ зэрэтлъэгъурэр, шъо зэфэшъхьафхэр нэм къызэрэкIи­дзэхэрэр, мэу къыткIаохэрэр, гъомылапхъэм иIэшIугъэ, а зэ­кIэри гум зэрэнэсырэр тэ зэхэтшIэн зэрэтлъэкIыщтыр ары. НэмыкIэу а зэкIэри щытынкIи мэхъу, шъо зэфэшъхьафхэри, мэхэри, ау ар тэ тшIэрэп, зэ­рэтлъэгъухэрэр, къызэрэдгурыIохэрэр амалэу Тхьэм къытитыгъэм елъытыгъ, ащ дунаир зэрэтигъэлъэгъугъэр ары ныIэп, ащ тыблэкIыни тлъэкIынэп.

Тэри, цIыфхэм, Тхьэм къыт­фигъэпсыгъэ дунаим тыщэпсэу, Тхьэр псэу тиIэм изы Iахьышъ, тыкъэзгъэхъугъэр, тыщызгъаIэ­рэр икъоу зэхэтшIэжьырэп. Тыгъэу ташъхьагъыр зэрэщыIэм зи ехъырэхъышэрэп, ащ уеплъы­мэ, унэхэр къеупIыцIэх. Ау Тхьэм фэгъэхьыгъэу бэмэ уп­чIэхэр къагъэуцу, ар тыгъэм фэдэу алъэгъурэпышъ. ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, ар зэрэ­щыIэр къэзыушыхьатырэр дунаеу тызхэтыр ары, чIыгушъхьэу тызщыпсэурэр, псэу тыщызгъа­Iэрэр. Псэр зыфэдэр икъоу зыми къыIон ылъэкIырэп, ау зэ­кIэми ар къагурэIо ыкIи зэхашIэ. Псэр арыба тэзгъашIэрэр гукIэгъур, шIулъэгъур, шIур, ер, къумалыгъэр зыфэдэхэр. Псэр арыба узырэр тигунэсмэ зыгорэ къяхъулIагъэмэ, гугъуемылIыны­гъэр къытхэзгъафэрэр?

«ЦIыфмэ яуахътэ — ягъашI, ащ къыкIэлъыкIон щыIэмэ, Тхьэшхо закъор ары зышIэрэр, — етхы Налбый. — Тэ, цIыфхэм, загъорэ, загъорэ дэдэрэ Ащ иныбжьыкъу ттырещышъ, инэфынэкIэ тынапIэ къызэтырехы. Джаущтэу нэпIэгъу закъокIэ пIэлъэнчъэм тыхегъаплъэ. Армырмэ тыгу ушкъоипэщт, тыгухэр истыкIыгъэхэу, ныбжьыкъу нэпIэхъэу дунаишхом тыхэутысэжьыщт». Дунаим щызэлъашIэрэ тхэкIошхохэм ыкIи философхэм Уахътэм ыкIи къытэшIэкIыгъэм зэ­кIэми афэгъэхьыгъэу макIэп атхыгъэр, ау Налбый ытхыгъэ произведениехэр, анахьэу къэбар заулэу зэхэт романэу «Щы­мыIэжьхэм ясэнабжъ», повестхэу «Къушъхьэ ябг», «Зэкъо­мэз» зыфэпIощтхэр, ахэм ашъ­хьадэмыкIыгъэхэмэ, ауж къинагъэхэп.

ЗэлъашIэрэ тхэкIошхоу Лев Толстоим итхылъэу «ЩыIэны­гъэм игъогу» зыфиIорэм ежьыри, губзыгъэу охътэ зэфэшъхьаф­хэм къакIоцI дунаим тетыгъэхэм атхыгъэхэри зэхэубытагъэхэу къыщытыгъэх. Мары ащ ытхырэр: «Тэ тIо зыхъурэм: мыр хъугъагъэ, мыр хъущт е хъун ылъэкIыщт, тэ тызтегущыIэрэр цIыф пкъышъолым ищыIэныгъ ары. Ау гушъхьэ щыIакIэр — ар щыIагъэп ыкIи щыIэщтэп, ащ джыдэдэм тырэпсэу. Джары щыIэныгъэ шъыпкъэр. ЦIыфыр пкъышъол закъокIэ щымыIэу, гушъхьэкIэ щэIэшъумэ, ар дэгъу дэд…»

Налбый етхы: «Унэми уизагъэрэп… Тара цIыфым и Унэ? Жьыр щэшъуи, щэр пхырэкIы, уехьажьы, укъекIы. Чэщ щэхъу, нэф къыщэшъы, зэкIэри щызэхэкIухьагъ. Пегъымбарым игу­щыIэп сэ сызажэрэр, ар сиунэ сисэу зэхэсхми сфикъущт, ау унэм сисми дунаишхом сыкIыгъушъ, сэ сызпаплъэрэр Тхьэшхом игущыI. Тыдэ щыI си Тхьэшхо? Ари къэзгъотыгъэп… Сыдым фэда цIыфым ынэгу, ыпкъ? Тыкъэзылъэгъурэмэ къыд­дашIэрэм тытекIодэщтба тэри? Сыда тлъэгъурэм ыкIыбы щыIэр? Тызфэмые ахърэтыр арымэ шIэ пстэуми яджэуап тызщыIукIэжьыщтыр?»

Лев Толстоим итхылъ анахьэу щысэу къызкIэсхьыгъэр щэрыо гущыIэ закIэу зэхэлъышъ ары, Iушыбэмэ къыраIотыкIыгъэхэр, яIофшIагъэхэр щызэхэугъоягъэх. Джащ фэдэу щысэу къэпхьын плъэкIыщтых Габриэль Гарсия Маркес и «Илъэсишъэ зикIы­хьэгъэ зэкъоныгъэр», Фридрих Ницше иIофшIагъэу «Так говорил Заратустра» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIыбэхэу уахътэм фэгъэхьыгъэ гупшысэ куухэр зышIыгъэхэр. Ау ахэм Къуекъо Налбый итхыгъэхэр зэрате­кIырэр лъэпкъым къыритыгъэ акъылыгъэ-Iушыгъэм зэрэхигъэ­хъуагъэр ары. Адыгэ лъэпкъым икъежьапIэ, ащ игъогу, IорIуа­тэхэр, нартмэ якъэбархэр, ахэм ялIыхъужъ шъхьаIэхэр, ежь Нал­бый гъунэ зимыIэ гупшысэу ыгъэфедэрэм лъыпыщагъэхэу, гущыIэ щэрыо закIэхэу гъэпсыгъэх, ижъырэ адыгэ лъэпкъэу дунаим ятэ пIашъэмэ ащыщыр лъагэу еIэты.

Сэ къыхэзгъэщырэмэ ащыщэу Уахътэм имэхьанэ къыфэз­гъэзэжьын. ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, Къуекъо Налбый и Уахътэ гъунэнчъым къыхэкIы ыкIи гъунэнчъым хэхьажьы, хъоумрэ уахътэмрэ игъорыгъоу итхыгъэхэм къахэфэ: «Бэрэ чъагъа, макIэрэ хьэпкIагъа, нартыр Хъоурэ Уахътэрэ ягу­пшысэрэп, зыщызэуагъэр — чIыгу, зыщыфэхыгъэр — зэман. Зыдежьэрэм нэмысэу, нарт лIэхъусэр къэуцоу хабзэп». Мыщ къыхэзгъэщырэр «Нартыр Хъоу­рэ Уахътэрэ ягупшысэрэп» зы­фиIорэр ары. Гупшысэр лъы­тэгъэкIуатэ: «Нартмэ ялIышIу, Уахътэмрэ Хъоумрэ янэкъокъу­нэу ежьэгъагъэр, зэпырыгъэ­загъэу чъэщтыгъэ Къунтабэш ынэ­рэ ыпэрэ ащэхъу чIым къыхэмыщэу, ыпкъынэ-лынэ иадрэ куп мыжъомрэ ятIэмрэ зэкIагулIагъэу хэтIагъ». «Гъа­шIэу о зэппэсыжьыгъэм сигущыIэ ыпэ ешъыфэ, сипсалъэ къэсыухыщтэп, Хьаткъоес! Тэ­рэзэу сыкъэлъэгъу. Слъакъохэр чIыгум хэкIагъэх, гъишъэм зы налъэ зыхэмызыгъэ сшъхьацыхэр уашъом ыжэгъу щэуа­лъэх, Уахътэмрэ Хъоумрэ сырязэпышIапI…»

ЗэдэгущыIэгъу гъэшIэгъонэу «Дэдэри ары, ыкъохэри ары» зыфиIорэ къэбарыр къызэрэригъажьэрэр:

Лащын. Фэнэс, сыд уахъта тызщыпсэурэр?

Фэнэс. УиупчIэ къызгурыIо­рэп, Лащын. Сэ джэнэ пкIыжьыгъэмрэ гъончэдж зэIытхъыгъэм­рэ садэпсэу. Уахътэр арымэ… ПкIантIэ къехэу къызгомытэу, къыздемышъоу, чэщэуи мафэуи зынэжгъ сымылъэгъурэм сыда сызфигъэгумэкIын фаер?

Лащын. Ары шъхьае, уахътэр арыба агу тыкъызэрэкIыжьыщтыр?

Фэнэс. Зэгорэм къэхъуи, зэ­горэм лIэжьыгъэр сыда угу къызфэкIыжьын фаер? Ащ те­фэрэр зэкIэ фашIагъ, узгъэгу­мэкIын фаехэр къэхъун зымы­лъэкIыгъэхэр ары. Тыдэ щыIэха ахэр, сыд якъэбар, сыд афэтшIэн тлъэкIыщт?»

Джыри зэ къыхэзгъэщынэу сыфай, Къуекъо Налбый уахътэр зэрилъэгъурэм, зэрэзэхишIэрэм фэдэу, упчIабэ зыфэдгъэуцурэ дунаим гъунапкъэ зэримыIэу, ежь итхэкIэ-гупшысакIэ шапхъэ горэм егъэуцолIагъэу, егъэзыгъэу дэфызагъэу щытэп, ар гъунэнчъ. Ныбжьи узэмыгупшы­сэщтым, узнэмысыщтым, обра­зэу тлъытэщтыгъэхэм ашъхьарыкIэу, нарт къэбармэ, тхыдэ-­таурыхъыжъмэ алъыпыдзагъэ­хэу, ыцыпэ къэуубытын умы­лъэ­кIынэу куугъэ ахилъхьэзэ тапашъхьэ къырилъхьагъэх. Адыгэ литературэр зытыригъэу­цогъэ лъэгапIэм лъыкIэмыхьан лъэпкъ бэ дэдэ дунаим зэрэтетым щэч хэлъэп.

«Фэнэс, тIэкIу тешIагъэу Ла­щын» зыфиIорэ къэбарэу романым щыщым зэдэгущыIэгъоу хэтым, лъэш дэдэу сэ сыгу ри­хьырэм, сигущыIэхэр къагъэ­шъыпкъэжьэу къысщэхъу:

— Тянэ ыныбэ силъызэ, сыкъэзылъфыщтыр къысэупчIыгъагъ:

— Укъызтехъощт дунаир зыфэдэр ошIа, сикIал?

— Тян, — сIуагъэ, — сэ зыми сыгуIэрэп, ау укъэупчIэмэ, ащыгъум сикощыгъо хъугъэшъ, къысаIу: сыд фэдэ дуная сэбгъэлъэгъущтыр?

— Нэфын, — ыIуагъ тянэ, — унэ къызэтепхымэ, уплъэщт.

— Ащыгъум, слъэгъун фаехэр щыIэх, ар сигуапэ.

— Чъыгхэр къыщэкIых, ахэмэ къапэкIэ.

— Ащыгъум, мэлакIэ сылIэмэ, къыпысчын щыI.

— ЧIыгум лъыпсыр щагъачъэ, пкIантIэр къыщяхы.

— Зэхэсхырэп, тян.

— Лъыпсыр щагъачъэ…

— КъызгурыIорэп, тян… УмыгуI, ащыгъум. Лъыпс зы­щамыгъэчъэрэ уахътэ горэм сыкъэхъущт».

Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Хъуажъ Нуриет Къуекъо Налбый фэгъэхьыгъэ итхыгъэу «Лъэпкъым идунай» зыфиIорэм мыщ фэдэ сатырхэр хэтых: «Къуекъо Налбый тхакIоу, гупшысакIоу Тхьэм къыгъэхъугъ, адыгэ бзэ къабзэ, бзэ куу, бзэ щэрыо IэкIэлъэу. Ащ инэу уз­IэкIеубытэ, уеумэхъы, укъыхэ­кIыжьын умылъэкIэу оухыфэ итхылъ бгъэтIылъырэп. Адыгэ IорIуатэм ыбзи, икъэгъэлъэгъо­кIэ амалхэри, итемэмэ, иобразмэ кIэ шъыпкъэу екIолIакIэ­хэри, ащ фэдэу художественнэ литературэм — усэм, прозэм, драмэм яхэбзэ куухэр, якъигъэ­лъэгъукI амалхэри къызIэкIи­гъэхьагъэх».

Налбый игущыIэ щэрыохэм ащыщхэмкIэ ситхыгъэ къэсыухыжьын:

«Мыщ къушъхьэхэр щылъа­гэх, ау цIыфхэр ахэмэ ашъхьадырэплъых. Мыщ чъыг­хэр щыпытэх, ау ышъхьапэ ыубытэу, къыкъудыймэ, цIыфым къымыуфэн ахэтэп…»

Дэрбэ Тимур. Урысыем итхакIохэм я Со­юз хэт.