ТыгъэкъокIыпIэ лъэпкъхэм ямэфэпчъ укъып­къы­рыкIымэ, Блэгъо­жъым иилъэс 2024-рэ илъэсым мэзаем ипэублэ къихьащт 2025-рэ илъэсым ищылэ мазэ икIэу­хыщт.

Блэгъожъыр къэугупшысыгъэ псэушъхьэу щыт нахь мышIэми хьамплъыжь лъэпкъэу «варан» зыфаIорэм ар ехьщыр. Динозаврэхэм атекIыгъэу зылъытэ­хэрэри щыIэх. Зэман чыжьэхэм щыIэгъэ ящурхэм ятеплъэ яхьщыр. Мэфэпчъым илъэс 60 зэ­кIэмкIи къыхиубытэрэр. Арышъ, къихьащт илъэсыкIэм ыпэ итыгъэ Блэгъожъым иилъэс зыщыIагъэр 1964-р ары, къыкIэлъыкIощтыр 2084-м тефэщт. Уцышъо блэгъожъым итамыгъэр чъы­гы. Гушъхьэ ыкIи пкъышъол псауныгъэм икъежьапI. Уцышъом а нэшанэхэр къегъэлъэшы, щыIэныгъакIэм, зэхъокIыныгъэшIухэм якъэкIуапI. Къихьащт илъэсыр хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафхэмкIэ баинэу алъытэ. Блэгъожъыр псэушъхьэ щынагъоу щыт нахь мышIэми, кIочIэшIу. УшэтыпIэ­хэм тапхырыкIынымкIэ кIуачIэ къыздихьыщт, IэпыIэгъу къытфэ­хъущт. Зыгу шIу илъхэм, хэ­хъоныгъэхэр зышIы зышIоигъо­хэм ар ягъогогъущт.

ТыгъэкъокIыпIэ лъэпкъхэм Блэгъожъым иилъэс ары къызэратхыхьэрэр. Мы псэушъхьэ лъэшым итарихъ зэман чыжьэ­хэм къазэрэщежьэрэм ишыхьат Нарт эпосыр. Блэгъожъыр ащ итхыдэхэм мызэу, мытIоу къахафэ. ШIэныгъэлэжьэу Къуекъо Асфар Нарт эпосым къыпкъырыкIызэ зэфэхьысыжь къешIы:

— ЛIыхъужъныгъэ нартым зэрихьан хъумэ зыгорэ къыпыщытын фэягъ. Е Емынэжъ, е Иныжъ — дунаим икIуакIэ зэблэзыхъу зышIоигъор ары. ЛIыхъужъэу Нарт эпосым хэтыр ащ пэуцужьы, текIо, етIанэ лIы хъу­гъэу еIошъ нартмэ къахэуцо. Иныжъхэр ренэу нартмэ къя­нэкъокъущтыгъэх. Ежь нартхэми Iофхэр адыряIэу хъущтыгъ. ГущыIэм пае, Саусэрыкъо къе­зэонхэ зэ­хъум нартхэмрэ иныжъхэмрэ зэгоуцогъагъэх. Нартхэмрэ иныжъхэмрэ тхьэлъэIу зэдэкIуагъэхэу нарт тхыдэмэ ахэт.

Испхэри щыIагъэх, цIыкIугъэх шъхьае, ахэр жъалымхэу щытыгъэх. Джахэри иныжъмэ апэу­цу­жьы­щтыгъэх. Ахэм анэмыкIэу благъори къянэкъо­къущтыгъ. Нэ­мыкI мифологиехэм зэрахэтыр блэгъо­жъым, архъо­жъым е аслъаным ашъхьэ шIотыгъэу ары. Китай имифологие хэт блэ­гъожъыр шIум изехьакIу.

Блэгъожъ горэ нартмэ къя­нэкъокъокъущтыгъ. Нарт Ащэмэз лIы хъугъэу ятэ зэкIодылIэгъэ Лъэгуц ЖакIэр ыукIыгъ. Афэмыдэ дахэр ащ икъэщэнэу, бжъэмыеу иIэр Тхьагъэлыдж къыритыгъагъ. Ащ ызыныкъо фыжьэу, ызныкъо шIуцIэу, пыир къызихьэкIэ, шIуцIэм зепщэкIэ лыгъу-лыст къэхъушъ, пыир зэ­кIэкIожьы, зэпырегъа­зэшъ, фы­жьым зепщэкIэ дунаир къэ­дэ­хэжьы. А бжъэ­мыир ашIуихьы шIоигъоу блэгъожъыр чIы чIэгъым къычIэкIыщтыгъ, зыдэщы­Iэр хэти ымышIэу къакIо­щтыгъ. Ащэмэз икъэщэн дэжь исэу бжъэмыир къырини икIыжьыгъ. Блэгъожъыр къэбыби, цIыфы зыкъышIи, псэлъыхъо къэкIуагъэм фэдэу, псы къыфихьынэу пшъашъэр ригъэкIыгъ, къызэкIо­жьым бжъэмыири пшъашъэри ыпхъуатэхи дэбыбыягъ. ШIуцIэ лъэныкъом къепщэу ригъажьи, дунаир лыгъу-лыст къышIи нартмэ щыIакIэ ямыIэжьэу хъугъэ. Ащэмэз бзыумэ, хьакIэ-къуа­кIэмэ абзэ ышIэу щытыгъ, икъэщэн лъыхъоу ригъэжьагъ. Сэтэнай гуащэм етIанэ къыреIо бжъэмыир чIы чIэгъым зэрэщы­Iэр. Нартхэр гъусэ ешIыхэшъ, Ащэмэз чIы чIэгъым ехышъ, бжъэмыир къегъоты, ащыгъум блэгъожъыр къалъежьэ. Саусэрыкъо щылыч пытапIэ зыкъызишIыкIэ блэгъожъым къареIо: «Сэ шъощ нахьи сынахь бэлахь, шъощ нахьи сынахь лъэш! Шъоз­гъэлъэгъущт, мо нэдэплъыпIэ къысэшъути!» — еIо. Пэтэрэз къариIуагъ зыфаер фашIэнэу. НэдэплъыпIэ зыратыкIэ ыкIэкIэ къяошъ, къызэхегъэтакъохэшъ, пшъашъэр рехьыжьэ. ЕтIанэ Ащэмэз щабзэкIэ блэгъо­жъыр къыреутэхы. ЛIыхъужъым илIы­хъужъныгъэ тэрэзэу къэбгъэ­лъэгъон хъумэ зыпэуцужьыгъэ­ри зэрэкIуа­чIэр къэпIон фай. Арышъ, блэгъожъыр лъэшэу нартмэ къянэкъокъущтыгъэхэм ащыщыгъ. Псыр къыухъурэищтыгъ, пшъашъэ ренэу ептын фэягъ. Ащ къэси шIур ем текIоу къагъэлъагъощтыгъ.

Блэгъожъми, иныжъми ашъхьэ пыуутэу, апэрэм ыкIэ пыу­утыгъэми, къапыкIэжьыщтыгъ, яохэми къэхъу­жьыщтыгъэх. А хъоршэрыгъэу ахэлъыри адашIэщтыгъ. Иныжъхэми, блэгъожъхэми сыд фэдизэу нартхэр язэуагъэхэми, ухыгъэ хъущтыгъэхэп. Ежь нартхэм яуахътэ аухыгъэти икIыжьыгъэх, ау иныжъхэри, блэгъожъхэри къэнагъэх. Нартхэм адыгэр къа­кIэлъыкIуагъэу къэбарым ит. Аужырэ нартыр зылъэгъугъэр адыгэр арэу аIо. Адыгэми блэгъожъхэр къянэкъокъущтыгъэх. ЛIы бэлахьэу Есмыкъо Есхъот апэуцужьыщтыгъ. Нартхэр зыдэкIожьыгъэхэ дунаими блэ­гъожъхэр щыIэх, мыдрэ дунаими щыIэх. Мифологием ар щыуухынэу щытэп, якъэбар ухыгъэ хъугъэп ыкIи шIумрэ емрэ ренэу зэнэкъокъущтых. Арэу зыхъукIэ шIур зыгорэм къыкъонэ, ер зыгорэм къегъэлъагъо, арышъ, ахэм яобразхэр къэзыгъэлъагъохэрэм якъэбар­хэр ренэу цIыфхэм ахэлъыщтых, бгъэкIодынхэу, уухынхэу щытэп.

Тэу Замир.