Эпосэу «Нартхэм» яа I-рэ том къызыдэкIыгъэр тыгъэгъазэм ыкIэм илъэс 55-рэ мэхъу. Ащ епэсыгъэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм фольклорымкIэ иотдел ипащэу Цуекъо Нэфсэт гущыIэгъу тыфэхъугъ.

— «Нартхэм» мэхьанэу яIэр, эпосым ылъапсэ сыдэущтэу уцугъа, ар зишIушIагъэр?

— «Нартхэм» мэхьанэшхо яI. Эпос зэрэтиIэм къеушыхьаты адыгэхэр анахь ныбжьышхо зиIэ цIыф лъэпкъхэм зэращыщыр. Эпосым адыгэм щыIэныгъэ гъо­гоу къыкIугъэр щыпхырыщыгъ. Адыгэ жэрыIуабзэм ихьатыркIэ ар къызэтенагъ. Ащ шэн-хэбзэ дахэу тиIэхэр къыщежьагъэх пIоми ухэукъонэп.

Томибл хъурэ «Нартхэм» яапэрэ тхылъ 1968-рэ илъэсым къытырадзагъ ыкIи ар къызыдэкIыгъэр илъэс 55-рэ мэхъу. А хъугъэ-шIагъэм цIыфхэр лъэшэу ыгъэгушIуагъэх. А лъэхъаным сэ ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэу Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъэу Нэхэе Даутэ ыцIэ зыхьырэм сырикIэлэеджэкIуагъ. Хьалъэ­къое гурыт еджапIэм а пчыхьэзэхахьэр щашIыгъагъ. Адыгэ тхакIохэр ыкIи адыгэ эпосым Iофышхо дэзышIэщтыгъэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр ахэм ахэтыгъ.

НартхэмкIэ апэрэ тхылъэу къыдэкIыгъэм ар фэгъэхьыгъагъ. Iофтхьабзэм зэлъашIэрэ тхыдэ­Iуа­тэу, нарт пщыналъэхэр, ижъы­рэ адыгэ орэдхэр мэкъэ лъэш, мэкъэ гъэшIэгъонкIэ къэзыIохэрэ Хьамтэхъу Аюби къырагъэблэгъэгъагъ. Зигугъу тшIырэ апэрэ томыр ХьэдэгъэлIэ Аскэр Хьам­тэхъум зыретым, ар лъэшэу гушIогъагъэ, «Марыба тхылъ дэхэшхо къыдэжъугъэкIыгъэба, Аскэр. Нартхэр шэсыжьыгъэх. Тэ, нахьыжъхэм, тфэлъэкIыщтыр зэкIэ тшIагъэ — нартхэр къышъу­фэтыухъумагъ, джы къэнагъэр шъо шъуиIоф», — Аюбэ ыIо­гъагъ.

— Эпосым иIофыгъохэр зэшIохыгъэ зэрэхъугъэхэр ыкIи зыпшъэ ифагъэр?

— ХьэдэгъэлIэ Аскэр щэIэфэ «Нартхэм» — эпосым изэтегъэу­цожьын-зэгъэзэфэжьын, шIэныгъэ лъапсэ ащ фэшIыгъэным дэлэжьагъ, ар адыгэхэм зэряер къыушыхьатыгъ. Адыгэ нарт эпосыр зэхэугъо­ягъэу томибл хъоу 1968 — 1971-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъ. ЗэкIэ зэбгырыкIыгъ. Зиунэ томиблыр имылъэу адыгэмэ бэ ахэтыгъэп. Аужырэ илъэсхэм улъыхъуагъэ­кIи умыгъотыжьынэу хъугъэ. Ащ пае тиинститут IорIуатэмкIэ иот­дел икIэрыкIэу мы тхылъхэр къыдигъэкIыжьыгъэх. Ар зишIу­шIагъэр, мылъкоу пэIухьащтыр къэзытIупщыгъэр зэлъашIэрэ меценатэу, шIэныгъэлэжьэу Шъэумэн Хьазрэт, ащ пае лъэшэу тыфэраз, гъэшIэ кIыхьэ хъунэу фэтэIо.

— Хэта непэ адыгэ эпосым Iоф дэзышIэхэрэр?

— Непэ эпосым иIофыгъохэм адэлажьэрэр институтым IорIуа­тэмкIэ иотдел. Конференциехэр, конгрессхэр, симпозиумхэр, Iэнэ хъураехэр ретэгъэкIокIых. НэмыкI шIэныгъэ гупчэхэм зэхащэрэ форумхэм тахэлажьэ. Статья пшIы пчъагъэхэр тиIофышIэхэм къыхаутых.

Анахьэу нарт эпосым Iоф дэзышIэрэр филологие шIэныгъэ­хэмкIэ докторэу, нартоведэу Къуекъо Асфар. Ащ адыгэ нарт эпосымкIэ телекъэтын зэфэ­шъхьафхэр мы аужырэ илъэсхэм бэрэ ышIыгъ. А темэмкIэ радиом икъэтынхэм ахэлажьэ, статья пшIы пчъагъэ къыхиутыгъ. Монографическэ ушэтыныр ышIыгъ, докторскэ диссертациер ытхыгъ ыкIи къыухъумагъ.

— «Нартхэр» сыдэущтэу пIуныгъэ-гъэсэныгъэм щагъэфедэхэра?

— Адыгэ нарт эпосым пIуныгъэ мэхьанэ иI. Нарт орэдхэм, къэбархэм, пщыналъэхэм цIыфыгъэм, шъыпкъагъэм, шъхьа­кIэфэныгъэм, гукIэгъуныгъэм, лIыгъэм уафапIу, уафагъасэ.

— Нарт эпосыр сыдэущтэу Адыгеим иеджэпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэрагъашIэра?

— Эпосыр, уегупшысэмэ, адыгэ щыIакIэм чIыпIэ пытэ щызыубытыгъэу зэрэщытым ищысэх гущыIэжъхэр, гущыIэ щэрыохэр; ахэр ублэпIэ, гурыт ыкIи сэнэхьат зэгъэгъотыпIэ еджапIэхэми ащызэрагъашIэх, сыда пIомэ адыгабзэми, жэрыIо творчествэми ахэр алъапс; адыгэ литературэмрэ IорIуатэмрэкIэ программэхэм эпосыр ахэт, Адыгэ кIэлэегъэджэ колледжым, Адыгэ къэралыгъо университетым ащызэрагъашIэ.

Тиинститут лъытэныгъэшхо афэтшIэу Iоф щызышIэщтыгъэ шIэныгъэлэжьхэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр, Шъхьэлэхъо Абу, Тхьаркъохъо Юныс, нэмыкIхэри гурыт еджапIэмэ ащеджэхэрэм бэрэ аIукIэщтыгъэх, фестивалэу «Нарт­хэм ямашIо орэмыкIуасэ!» зыфиIорэр ащыфызэхащэщтыгъ ыкIи ащ лъэшэу бзэм, шэн-хабзэхэм якъызэтенэнкIэ ишIуагъэ къакIощтыгъ. Мы Iофтхьабзэхэм чанэу еджакIохэр ыкIи кIэлэ­егъаджэхэр ахэлажьэщтыгъэх, ныдэлъфыбзэм ымакъэ Iущтыгъ. ЕджакIохэм нарт къэбархэр, орэдхэр, пщыналъэхэр къаIощтыгъэх, нарт сюжетхэмкIэ сурэтхэр ашIыщтыгъэх, сценкэ цIыкIухэр агъэуцущтыгъ. ТекIоныгъэр къы­дэзыхырэ еджакIохэр ежь ХьэдэгъэлIэ Аскэр иунэе мылъкукIэ ыгъашIощтыгъэх.

— Мы лъэныкъомкIэ – адыгэ нарт эпосыр ягъэшIэгъэнымкIэ шъуиотдел сыда джы Iофэу ышIэрэр?

— Мы аужырэ илъэсхэм гурыт еджапIэхэмрэ тэрырэ тIэкIу тизэпхыныгъэ зэпыугъ, ау къэ­кIощт илъэс еджэгъум тизэдэлэжьэн едгъэжьэжьын тыгу хэлъ. Институтым научнэ форум зэфэшъхьафэу щытшIыхэрэм кIэлэеджакIохэри къятэгъэблагъэх. БэмышIэу Адыгэ респуб­ликэ гимназием иапшъэрэ классхэм ащеджэхэрэр тихьакIагъэх, тиинститут иIофшIакIэ фэдгъэнэIосагъэх. ЗыгъэгумэкIыхэрэмкIэ яупчIэхэм джэуап­хэр яттыжьыгъ. Тыпсаумэ, тапэкIи тызэдэлэжьэн гухэлъ тиI.

— «Нартхэм» яа I-рэ том къызыдэкIыгъэр илъэс 55-рэ зэрэхъурэр сыдэущтэу хэжъу­гъэунэфыкIыщта?

— Адыгэ нарт эпосым иапэрэ тхылъ ыкIи зэкIэ эпосымкIэ общественностым, адыгэ IорIуа­тэр, нартхэр зикIасэхэм тшIэрэмкIэ тадэгощэщт – радио ыкIи телекъэтынхэр зэхэтщэщтых.

ДэгущыIагъэр Мамырыкъо Нуриет. Сурэтыр: А. Iэшъын.