Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм илъэпкъ гъэзетэу «Черкес хэкум» иредактор шъхьаIэу Абидэкъо Люсанэ лIыкIо купым игъусэу Сыбыр зэрэщыIагъэм, репрессиехэм ахэфэгъэ тилъэпкъэгъухэр зыщыпсэу­гъэхэ чIыпIэхэм зэранэсыгъэхэм, ахэм яхьылIэгъэ итхылъэу «Забвению не подлежит» зыфиIорэм илъэтегъэуцо ащ зэрэщыкIуагъэм фэгъэхьыгъэ тхыгъэу «Адыгэ макъэм» къыфигъэхьыгъэр къыхэтэуты.

1930-рэ илъэсым Омскэ хэкум ашъхьэ фимытхэу рафыгъэгъэ абазэхэу ыкIи черкесхэу Черкес автоном хэкум (джы Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм) исыгъэхэр загъэкощыгъэхэр илъэс 90-рэ зэрэхъугъэм епхыгъэу тиреспубликэ илIыкIо куп Сыбыр щыIагъ ыкIи илъэс фыртынэхэм ахэкIодэгъэ тичIыпIэгъухэм яшIэжь агъэлъэпIагъ. Джыри зэ Сыбыр сыкIоным ар иушъхьагъу хъугъэ, унагъо­хэу Кавказ лIыгъэкIэ ращыхэзэ, сыбыр чIыгоу цIыф зэрымысыгъэм рагъэтIысхьэгъэ тичIыпIэгъухэр тыгу къэдгъэкIыжьыгъэх. Псаоу къэнэжьыгъэхэм яхэку къа­гъэзэжьыным ифитыныгъэ я 50-рэ илъэсхэр ары ныIэп къазыратыгъэр.

Омскэ хэкум кIогъэ лIыкIо купым хэхьагъэхэр репрессиехэм ахэфагъэхэм яIахьылхэр арых: зэхэщэкIо купым ипащэу, Къэрэщэе-Щэрджэс Парламентым идепутатэу Быжь Исмел, Iахьзэхэлъ обществэу «ЧЗРТИ-м» ипащэ иупчIэжьэгъоу Лъэбыщэ Родион, гъэзетэу «Черкес хэкум» иредактор шъхьаIэу Абидэкъо Люсанэ, Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм и Парламент итхьаматэ игуадзэу М. Ечзэч ыкIи ащ иIэпыIэгъоу ТэкIушынэ Щэмил.

«Ашъхьэ фимытхэу агъэкощыгъэхэм ягъогу тырыкIонэу зигукъэкIыгъэр игъонэ­мыс хъугъэ тинахьыжъ лъапIэу ТэкIушынэ Николай. 2019-рэ илъэсым Сыбыр тилIыкIо куп зыщэIэ уж репрессиехэм ахэфэгъэ тичIыпIэгъухэм Тарскэ районым ит псэупIэу Пологрудово саугъэт къафыщызэIутхы зэхъум ТэкIушынэ Николай игу­къэкIыкIэ къыддэгощэгъагъ: «Тятэжъхэм къакIугъэ гъогууанэр ныбжьыкIэхэр тигъусэхэу къэткIужьымэ ахэм агу щышIагъэр зэхэтшIэщт. ГущыIэм пае, Кавказ мэшIокумкIэ тыкъикIынышъ, Иртыш баржэм тытесэу тыкъырыкIощт, «Средний Имшегал» зыфаIоу абазэхэмрэ черкесхэмрэ зыщыпсэугъэхэм, «Красный Черкес» зыцIэ чIыпIэм такъынэсыщт. Ащ тишъыпкъэу тегупшысэн фае!» — на­хьыжъ лъапIэу къытхэтыгъэм игукъэ­кIыгъ. ИлъэсиплI тешIагъэу тичIыпIэгъу­хэм ыкIи упчIэжьэгъу нахьыжъэу ТэкIушынэ Николай яшIэжь агъэлъапIэу репрессиехэм ахэфэгъэ абазэхэмрэ черкесхэмрэ атекIыгъэхэм а гукъэкIыр агъэцэкIагъ», — хигъэунэфыкIыгъ Быжь Исмел.

Сыбыр гупсэфэу тынэсыгъ

Iоныгъом и 28-м, 2023-рэ илъэсым станциеу Невинномысскэм тыкъытекIи, мэшIокоу «Кисловодск-Новокузнецк» зыфиIорэм тисэу гъогум тыкъытехьагъ. Омскэ мэфищыкIэ тынэсыгъ. ХэушъхьафыкIыгъэу агъэкощыгъэхэм ягукъэкIыжьхэмкIэ, а уахътэм, 1933-рэ илъэ­сым, мэшIоку ушъагъэхэр мазэм къехъурэ гъогум тетыгъэх. ГущыIэм пае, Сыбыр шъолъырым мэшIокур гъэмафэу нэсыгъагъ. КъызэраIотэжьыщтыгъэмкIэ, жъоныгъуакIэм ыкIэу мэкъуогъум иублапIэу ар щытыгъ.

Омскэ тыкъызэсым дахэу къытпэгъо­кIы­гъэх, зэритхъухьагъэм фэдэуи баржэм титIысхьагъ. Ращыгъагъэхэр зэрэкIуа­гъэхэм фэмыдэу, тэ чIыпIэ гупсэфхэр тиIэхэу, тиэкипаж гуIэтыпIэу псыхъоу Иртыш тырыкIуагъ.

Баржэм икапитанэу илъэс 42-рэ зыныбжь Марат Ильясовыр зипэщэ купым мэфищрэ тыригъогогъугъ. Ахэр: капитаным иIэпыIэгъу нахьыжъэу Вадим Лобачовыр, рулевой мотористэу Евгений  Брисюк, ятIонэрэ рулевой мотористэу, Омскэ псыхъо училищым истудентэу Олег Казаногиныр, пщэрыхьэкIо хьалэмэтэу Марина Южаковар.

Капитаным къызэрэсиIуагъэмкIэ, ежь Казахстан щыщ. Псыхъо техникумыр ыкIи псым тет транспортымкIэ Новосибирскэ академиер къызеухыхэм мы сэнэхьатыр къыхихыгъ. Навигацием илъэс 24-рэ хъугъэу хэт, IэпэIэсэныгъэшхо зэрэхэ­лъыр нафэ. Исэнэхьат шIу дэдэ елъэгъу, унагъом пIэлъэ кIыхьэкIэ кIэрычыгъэу къыхэкIыми, псыхъом ымытIупщэу шIу елъэгъу.

Дэхэ дэдэу, ау хьазабышхо зыщащэчыгъэ Иртыш

Иртыш урыкIоныр хьалэмэт ыкIи зэ нэмыIэми хэти ищыIэныгъэ ар щилъэ­гъун фае. Сыбыр ичIыопс гъэшIэгъон ухэхьаныр, псыр зынэ къикIырэ псыхъо шъуам­бгъом урыкIоныр, зекIо уахътэр мэкIофэ уиунэ фэдэу хъурэ къухьэм уисыныр гъэшIэгъон дэд.

Сыбыр имэз хьалэмэтхэр, инэпкъ гоугъэхэр къэптхыхьанхэу гущыIэ гъотыгъуай, псыхъом иджабгъу нэпкъыкIэ ахэр нахь къэлъагъох. Иртыш утетэу уехыныр гъэшIэгъоны! ЧIыпIэ-чIыпIэу псыхъор зэ зэжъу къэхъу, зэ зещыхьэ.

Къухьэр жъажъэу кIощтыгъ, сыхьатым километри 10 — 11 фэдиз. Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим идэхагъэ ащ нахь зэхытигъашIэщтыгъ. Иртыш инэпкъхэм чэ­зыу-чэзыоу чылэгъо цIыкIухэр къащылъа­гъощтыгъэх. Экипажым щыщхэм къызэрэтаIуагъэмкIэ, ахэм ащыщхэр абгынагъэхэу хэкужъэу къэнагъэх. Мары нэпкъым пхъэ унэхэр къыщылъэгъуагъэх. Ау цIыфхэр къэлъагъохэрэп… Капитаным сеупчIы: «ГъэшIэгъоны, мы чылагъор абгынагъа? Сыда ащ ыцIагъэр?»

Марат картэм еплъызэ джэуап къытыжьыгъ: «Чылагъом ыцIэр «Копай», мыщ цIыфхэр джыри щэпсэух…» Ащ игущыIэхэр къэзгъэшъыпкъэжьырэ къуа­шъохэр нэпкъым Iутхэу къэсэлъэгъу.

«Копай?!» Мы цIэр зэхэсхыгъэу щытыгъ! Ары! Дащыгъэхэм ащыщэу Хъопсэрыкъо Аслъанчэрые къысфиIотэгъагъ, къыкIаIэжьыгъэу Сыбыр ежьхэм къабгынэ зэхъум, мы чылагъом щыщ цIыфхэм зэрэунагъоу зэраухъумэгъагъэхэр! Ащ сежагъэп… ГъэшIэгъонба, чылэгъо пшIы пчъагъэмэ такъыблэкIыгъэу а чылагъом сызэрэкIэупчIагъэр! Сишъыпкъэу зысплъыхьэщтыгъ, мыхэм щыIэныгъэу зэгорэм ащыжъутэщтыгъэр зыфэдагъэр къызшIозгъэшIэу…

Тарихълэжьхэм къызэраIорэмкIэ, чылагъоу «Копай» Иртыш инэпкъ илъэсишъэ­кIэ узэкIэIэбэжьмэ къытеуцогъагъ. ЗэрегуцафэхэрэмкIэ, чIыгур къыратIыкIыти, цIыфхэр чIыунэхэм ащыпсэущтыгъэх. Ары ыцIэ къызхэкIыгъэри. Хъопсэрыкъо Аслъанчэрые къызэритхыжьыщтыгъэмкIэ, а уахътэм Копай нахьыбэрэмкIэ щыпсэущтыгъэхэр быслъымэнхэр ары.

Баржэр жъажъэу кIощтыгъэ нахь мышIэми, псыхъо гъогум изэблэщыгъэмэ тагъэпшъыгъэп. Баржэм ыпэ сытетэу цIыф тхьамыкIэу агъэкощыгъэхэм, псы­хъом­кIэ Сыбыр ащэщтыгъэхэм агу ихъы­кIыщтыгъэр зэхасшIэ сшIоигъуагъ. Сызэрэшъхьафитым ар икъоу зэхысигъа­шIэщтыгъэп.

Щэч хэлъэп, чIыопсым идэхагъэ нэр пIэпехы… Гъаблэм ыхьыхэу, сыма­джэхэу, зэфагъэ горэм щымыгугъыжьхэу, чIыгу чъыIэм щыпсэунхэм амал гори фырямыIэу къыблэ цIыфхэр сыбыр мэз чъыIэм икубзыпIэ ифагъэх. Нэбгырэ шъэ пчъагъэхэм, унэгъо псаухэм ыпкIэу лъаты­гъэр тхьамыкIагъу, чIэнэгъэшхо­хэр ашIыгъэх…

ПсыхъомкIэ километрэ 300 къэткIу­гъэу, чъэпыогъум и 3-м, 2023-рэ илъэсым къалэу Тара тыкъынэсыгъ. Мыщ дэжьым сыбыр ныбджэгъухэу, ОНК «Дом Дружбы» зыфиIорэм ипащэу Елена Нальгиевар ыкIи Тарскэ районым ихэбзэ къулы­къухэм ялIыкIохэр сыбыр шэн-хабзэм диштэу хьалыгъурэ щыгъурэ къытпагъо­хыгъ, урыс лъэпкъ орэдхэр къытфаIуагъэх.

Шэн-хабзэр тымыукъоу

Чъэпыогъум и 4-м пчэдыжьым Тарэ икъэлэ къэхалэ тыкIуагъ. ТичIыгогъоу Аргун Хьылымэ ыкIи мылъкукIэ ащ IэпыIэгъу къыфэхъущтыгъэ цIыфхэм яшIуа­гъэкIэ политическэ репрессиехэм ахэ­кIодэгъэ абазэхэм ыкIи черкесхэм яса­угъэт 2013-рэ илъэсым къэхэлъэ дэхьагъум щагъэуцугъ. Къэрэщэе-Щэрджэ­сым хэт къикIыгъэми, Тарэ къызэрэдахьэу мы саугъэтым къэгъагъэхэр кIэрилъхьанхэр хабзэ хъугъэ.

Шэн-хабзэр тымыукъоу тэри тятэжъ пIашъэхэу мыщ щычIалъхьажьыгъэхэм яшIэжь дгъэлъэпIагъэ. Репрессиехэм ялъэхъан мыщ зыпсэ щызытыгъэ быслъы­мэнхэм апае Iимамэу хьадж-Ахъмэт тхьалъэIу ышIыгъ, саугъэтым къэгъагъэхэр кIэрытлъхьагъэх.

Пологрудово. «Красный Черкес». Къэхалъэр…

Экспедицием хэтхэм пшъэрылъэу яIагъэхэм ащыщ тичIыгогъухэм псэупIэу Пологрудово зэхэт саугъэ­тэу ащафа­гъэуцугъэр ыкIи «Красный Черкес» (е Средний Имшегал – А. Л.) быслъымэнхэм якъэхалъэу дэтыр къызэдгъэлъэ­гъунхэр.

Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ащыщхэу агъэкощыгъэхэр Пологрудово къызысыхэкIэ, Иртыш кIыб ыкIи Кулай атет чылагъохэм ащызэбгыращыщтыгъэх. Ахэм ащыщыбэр гъаблэмрэ чъыIэмрэ апкъ къи­кIэу гъогум телIыхьэщты­гъэх. Къу­хьэхэр Пологрудово къы­щагъэуцу­хэти, лIагъэхэр гуIэн IофкIэ нэпкъхэм ащагъэ­тIылъыжьы­щтыгъэх. Джащ фэдэу мы чIыпIэм къэхэлъэ ин щагъэ­псынэу хъугъэ.

Черкес автоном хэкум кулаккIэ щалъытэгъэ нэбгырабэ Омскэ хэкум къа­гъэкIогъагъ. Абазэхэр, черкесхэр, нэгъой­хэр, урысхэр ахэм ахэтыгъэх.

Иртыш нэпкъым къызщырагъэкIыхэм, зыщыпсэущтхэр къафагъотыфэ ахэр бгъагъэ­мэ ачIэсыгъэх. Зыхэфэгъэхэ чъыIэм, гъаблэм, узхэм къа­хэкIыкIэ зидунай зыхъожьыщтыгъэр бэдэд.

Черкес автоном хэкум щыщ абазэхэу ыкIи черкесхэу политическэ репрессиехэм ахэкIодагъэхэм чъэпыогъум и 30-м, 2019-рэ илъэсым Тарскэ районым ипсэупIэу Пологрудово саугъэт ащыфагъэуцугъ. ЛIыкIо купым хэтхэм саугъэтым дэжь щызэхащэгъэгъэ шIэжь зэхахьэм тыхэлэжьагъ. Тарскэ тарихъ-краеведческэ музеим икъутамэу Пологрудово дэтым «Къэрэщэе-Щэрджэ­сым ицIыф лъэпкъхэм якIэн» зыцIэ къэ­гъэлъэгъонэу къыщызэIуахыгъэри зэд­гъэ­лъэгъугъ.

ПсэупIэу Атиркэ тыдэхьагъ, ащ тикIи «Красный Черкес» дэт быслъымэн къэхалъэм тынэсыгъ. Ар шIыхьагъэу ыкIи къабзэу щыт. Iимамым тхьэлъэIу ащ щи­шIыгъ.

Быжь Исмел ыкIи Лъэбыщэ Родион яIахьылхэу сыбыр чIыгу чъыIэм щагъэтIылъыжьыгъэхэм апсэхэм Тхьэм зэрафелъэIухэрэр зэхэпхыныр зэкIэмэ анахь къиныгъ. Тилъэпкъэгъу нэбгырэ пчъа­гъэу а охътэ къиным мыщ игъонэмыс щыхъу­гъэхэм Исмел ышнахьыжърэ ышыпхъу нахьыжърэ, Родион янэжъ ахэтыгъэх. Ахэр Иртыш инэпкъ щагъэтIылъыжьы­гъэх.

Абидэкъо Люсанэ.

Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм изаслуженнэ журналист.

«Забвению не подлежит» зыфиIорэ тхылъым илъэтегъэуцу

Тилъэпкъэгъухэм арашIылIэгъэ репрессиехэм афэгъэхьыгъэ тхылъэу «Забвению не подлежит» зыфиIорэм илъэтегъэуцо Тарскэ районым итхылъеджапIэ щы­кIуагъ. ТхылъеджапIэм иотдел ипащэу Евгения Савицкаям ар гуфэбэныгъэ хэлъэу зэрищагъ. Тхылъыр зытхыгъэ Абидэкъо Люсанэ къызэриIуагъэмкIэ, Омскэ хэкум ежьэнхэмкIэ мэфэ заулэ къэнагъэу ар къыдагъэкIыгъ.

«Репрессиехэр – тикъэралыгъо итарихъ нэкIубгъо анахь тхьамыкIагъохэм ащыщых. А уахътэм цIыф миллионхэм, лъэпкъ псаухэм хьазабышхо ащэчыгъ. Унэгъо пчъагъэмэ тхьамыкIагъор къафэзыхьыгъэ хъугъэ-шIагъэхэр шIэжьым къыхэнагъ. Репрессие жъалымэхэм ахэкIодэгъэ цIыфхэм яшIэжь дгъэлъэпIэн фае. Зэфагъэр къыдэхыжьыгъэным, тарихъым инэкIубгъо щынагъохэр тщымыгъупшэнхэм, лажьэ зимыIэу агъэпщынагъэхэм яшIэжь дгъэлъэпIэным мы тхылъыр афэгъэхьыгъ.

Кавказ ыкIи Сыбыр щыпсэухэрэр мы тхьамыкIагъом зэфищагъэх, тишъолъыр­хэм арыс цIыф лъэпкъхэм азыфагу зэкъошныгъэ илъ. Ситхылъ иапэрэ лъэтегъэуцо сыбыр чIыгум зэрэщыкIуагъэм мэхьэнэ гъэнэфагъэ есэты», — хигъэу­нэфыкIыгъ Абидэкъо Люсанэ.

«Забвению не подлежит» зыфиIорэ тхылъыр нэкIубгъо 540-рэ мэхъу. УрысыбзэкIэ ыкIи черкесыбзэкIэ къыхау­тыгъ. Тхылъым тарихъымкIэ, шIэжьымкIэ мэхьанэу иIэр хагъэунэфыкIызэ лъэтегъэуцом хэлэжьагъэхэр къэгущыIагъэх. Тарскэ гупчэ район тхылъеджапIэм, телевидениеу «Тара ТВ», гъэзетэу «Тарское Прииртышье», Тарскэ тарихъ-краеведческэ музеим ыкIи Зэкъошныгъэм и Унэу Тарэ дэтым Абидэкъо Люсанэ итхылъ шIухьафтынэу аритыгъ.