«Тятэжъмэ анэмэ шъуакIаплъ, Бэ дэдэ ахэм къаIотэн — ЛIэшIэгъумэ ятарихъ ахэлъ, ШIэныгъэу яIэр — Тхьэм итын». Наталья Дикушина

[caption id="attachment_143173" align="aligncenter" width="800"] АкIэгъухэм яхъарзынэщ[/caption]

Илъэс 90-м ехъу къэзыгъэшIагъэхэр бэгъашIэхэу плъытэнхэ плъэкIыщт. ПсэупIэ пэпчъ ахэр ащызырызых. Ау мэхьанэ зиIэр къэбгъэшIагъэр арэп, къызэрэбгъэ­шIагъэр ары нахь. Непэ тыкъызтегущы­Iэщт бзылъфыгъэр ахэм ащыщ.

Я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 20 — 30-рэ илъэсхэм сабыибэ уиIэныр гъэшIэгъоныгъэп. Ары, бэ къэхъущтыгъэр, ау зэкIэри псаоу къанэщтыгъэхэп, бэ ашIолIэжьыщтыгъэр. АкIэгъу Ибрахьимэрэ Долэт­хъанрэ яунагъуи ахэм афэдагъ. ПшъэшъиплIырэ зы шъэожъыерэ ахэм къафэ­хъугъ, ау шъэожъые закъор сымаджэ хъуи, игъонэмысэу дунаир ыхъожьыгъ. Адрэхэр зэкIэ, Тхьэм ишыкуркIэ, къэхъу­гъэх ыкIи щыIэныгъэм ячIыпIэхэр щаубытыгъэх. Муслъимэтэу мы мафэхэм зыныбжь илъэс 97-рэ хъугъэр а пшъэшъэжъыехэм ащыщыгъ. ЛIэшIэгъум ар къекIолIагъ.

Муслъимэт цIыфмэ зэрашIэрэр, зэреджэхэрэр Лель. 1926-рэ илъэсым къэхъугъ, класситф зэкIэмкIи къыухы­гъэр. Янэ колхоз шъофым щылажьэщтыгъ, ятэ кум исэу цIыфмэ ящыкIагъэр зэкIэ аригъэуалIэщтыгъ: псыр, чылапхъэхэр, Iэмэ-псымэхэр. Лелэ анахьыжъэу щытыгъэти, нахьыкIэхэм апылъыгъ. ЩыIэкIэ гъэшIэгъони а лъэхъаным яIагъэп. Ты­жъыр зэпсаум, унэ зэтегъэпсыхьагъэм чIэсыгъэх, ящыкIагъэр зэкIэ яIэдэжьыгъ. Ау охътакIэу къэкIуагъэм дырагъаштэзэ, ащ иIэр зэкIэ тырахыгъагъ: унэр, нэ­мыкI псэуалъэхэр, былымхэр. Ибрахьимэ ышитIу дащыхи, Темырым ащэгъагъэх, ащ ахэр къикIыжьыгъэхэп.

Ащ фэдэ унагъохэм къарыхъухьэгъэ сабыйхэм защагъэзыещтыгъ, нэмыплъ арахыщтыгъ. Ахэм адэIэпыIэрэмэ шIу зэрарамыгъахьыщтыгъэм ар къыхэкIыщтыгъ. ЕджапIэми къин щалъэгъущтыгъ.

Лелэ къоджэ типографием Iоф щишIэ­нэу Iухьагъ. Типографие Iофым хэшIыкI фызиIэгъэ кIэлэ ныбжьыкIэу Тыгъужъ Махьмудэ ащ ынаIэ къытетынэу ыпшъэ рилъхьажьыгъагъ. Производствэм хэшIыкIышхо фызиIэ хъугъэгъэ кIалэм печатник къызэрыкIоу IофшIэныр ригъэжьэ­гъагъ, игуетыныгъэ къыхэкIэу яхэнэрэ разряд зиIэ наладчикым нэсыгъагъ. Махьмудэ IофшIэным фигъэсэрэ пшъэшъэжъыер ыгу зэрэрихьыгъэр къыхэщыщтыгъ. Илъэс 30 нахь зымыныбжьыгъэ Махьмудэ зэуитIу зэринэкIыгъахэу щытыгъ — финскэмрэ Хэгъэгу зэошхомрэ. ЛелэкIэ ар лIыхъужъыгъ. Тыгъужъ Махьмудэ 1946-рэ илъэсым ыкIэхэм адэжь ныIэп заом къызикIыжьыгъагъэр. Ыбгъэ бгъэхэлъхьабэ хэлъыгъ. Ахэм зэкIэми мэхьанэ яIагъэкIэ енэгуягъо, ныбжьыкIэхэр къэзэрэщагъэх. Типографие Iофым унагъом ышъхьэ ищыIэныгъэ ызыщанэ фигъэхьыгъ.

[caption id="attachment_143174" align="aligncenter" width="800"] АкIэгъухэм яхъарзынэщ[/caption]

Лели типографием илъэсипшI пчъагъэ­рэ Iоф щишIагъ. ЛэжьапкIэу сомэ 45-рэ ныIэп къыратыщтыгъэр. Ау мэфэкI ма­фэхэм премиеу сомипшI къытырагъа­хъощтыгъэти, унагъомкIэ хэкIыпIэ афэхъу­щтыгъ, ыгъэгушIощтыгъэх. Типографием ущылэжьэныр псынкIагъэп, псауныгъэм зэрарышхо къыфихьыщтыгъ. Ар къыдилъы­ти, Лелэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм кIэлэ Iыгъэу Iухьажьыгъагъ, ащ ыуж гыкIакIоу сымэджэщым щылэжьагъ.

Зэшъхьэгъусэмэ пшъэшъитIу — Нэфсэт­рэ Разиетрэ къафэхъугъ. Нэ шIуцIэхэу, къабзэхэу, гъэкIэрэкIэгъэ зэпытхэу ахэр апэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм янэ игъусэхэу кIощтыгъэх, нэужым еджапIэм чIэхьа­гъэх.

Лели Махьмуди япшъашъэмэ шIу алъэ­гъущтыгъэх. Зышъхьамысыжьэу зи Хэгъэгу къэзыгъэгъунэгъэ тым пшъэшъэжъы­ехэр рыпагэщтыгъэх. ТекIоныгъэм и Мафэ зыщыхагъэунэфыкIырэм ащ готхэу урамым къырыкIонхэр якIэсагъ. Ау насыпыри загъорэ зэпэу. ГухэкI нахь мышIэми, Махьмудэ 1992-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ. Пшъэшъэжъыехэм янэ къыпахыгъэ шэнхэм ащыщ къэбзэныгъэр, хъызмэт зехьаныр. Зэрэчылэу дэгъукIэ ахэм ягугъу ашIыщтыгъэ, къащытхъущтыгъэх. Ежьхэри цIыфхэм яхъяркIи якъинкIи ягъусагъэх.

ЕджэпIэ ужым Нэфсэт паспортхэр къызщатырэ къулыкъушIапIэм Iухьагъ. Ащ нэIуасэ щыфэхъугъ нэужым Тыгъужъ унагъом махъулъэ фэхъугъэ Бэшкэкъо Нухьэ. 1977-рэ илъэсым ахэр къэзэрэщагъэх, а лъэхъаным хабзэ хъугъэгъэ комсомольскэ джэгу ашIыгъагъ.

Инэм ипоселковэ Совет хэхьэрэ дзэ-учет къулыкъум ипащэу Нэфсэт агъэнэфэгъагъ, ащ ибухгалтерии щыла­жьэщтыгъ. Нэужым ешъуагъэхэр зыпкъ зыщырагъэуцожьхэрэм (вытрезвителым) Iоф щишIагъ. А Iофхэм къакIэлъыкIоу Нэфсэт Iоф къызэрымыкIом фагъэзагъ — пшъэдэкIыжь зыщарагъэхьырэ колониеу ИК-1-м агъэкIуагъ. Ащ инспектор ухъумакIоу къулыкъур ыхьынэу щыригъа­жьи, уголовнэ-гъэцэкIэкIо инспекцием ипэщэ IэнатIэм нэсыгъ.

Бэшкэкъомэ сабыитIу къафэхъугъ, ахэри ны-тыхэм ягъогу техьагъэх. Рустам Краснодар дэт милицейскэ академиер къыухыгъ, Тэхъутэмыкъое РОВД-м къулыкъур щихьыгъ. Ащ ыуж янэ-ятэхэр зыщылэжьэхэрэ колониеу ИК-1-м ари Iухьажьыгъ, ащ илъэс 20-рэ Iоф щишIагъ, джырэ уахътэм пенсием щыI. Ишъхьэгъу­сэу Маринэрэ ежьыррэ кIэлитIу апIу: Батыррэ Темиррэ, апэрэм илъэсибгъу, ятIонэрэм илъэсих аныбжь.

Япшъашъэу Фатимэ Пшызэ къэралыгъо университетым июридическэ факультет къыухыгъ. Фатимэ унагъо ихьагъ, илъфыгъэхэу Тамерланрэ Камиллэрэ епIух. Нухьэ ишъхьэгъусэ къызхищыгъэ унагъоу хъулъфыгъэ зэрымысыжьыгъэм ренэу дэIэпыIэщтыгъэ ау, гухэкI нахь мышIэми, ковидым ар IэкIэкIыгъэп, идунай игъонэмысэу ыхъожьыгъ. Тыгъужъмэ япшъэшъэ нахьыкIэу Розэ зэлъашIэрэ адвокат хъугъэ. Апэрэ уахътэм бзэхэм язэгъэшIэн ищыIэныгъэ рипхын пшъэшъэжъыем игухэлъыгъ, ау народнэ хьыкумым секретарэу зыщэлажьэм ыуж юриспруденциер къыхихыгъ. Джы мары илъэс 40 хъугъэу «Ваша честь» ыIозэ ипсалъэ хьыкумым къыщырегъажьэ. Районым иадвокатхэм яколлегие ипащэу Розэ лажьэзэ, иIофшIэгъу­бэ зыдигъэсагъ, Тэхъутэмыкъое район хьыкумым Iуигъэхьагъэх. Ежьыри анахь зызыфагъэзэрэ адвокатхэм ащыщ. 2009-рэ илъэсым къыщыублагъэу иунэе очыл кабинет егъэлажьэ. Щытхъу пылъэу иIоф зэригъэцакIэрэм фэшI Къыблэ федеральнэ шъолъырым иадвокатскэ палатэмэ я Ассоциацие имедальхэр гъогогъу пчъагъэрэ къыфагъэшъошагъэх.

Нанэ ыкIи нэнэжъэу хъугъэ Лелэ пхъорэлъфхэми хьакIэхэми ренэу агъэгушIо, дахэу апэгъокIы, егъашIох. Хабзэр, пшъашъэмэ ямыIожьыгъэми, ашIэ, ау хьакIэр Iанэм пагъэтIысхьанэу, мыхьамелыр пагъохынэу агу къегъэкIыжь зэпыт. Ежьыр зыфэсакъыжьы, бащэ ышхырэп, игъорыгъоу зегъэпсэфы. Ыныбжь емылъы­тыгъэу, ишIэжьи дэеп, зыхэр дэгъу дэдэу ыгу къэкIыжьых, щыгъупшэхэрэри къы­хэкIых. БэмышIэу икъорэлъф фэгъэхьыгъэ къэбар гъэшIэгъонэу ыгу къэкIыжьыгъэр ащ къыIотагъ.

КъызэрэчIэщыжьыгъэмкIэ, ятэ ыш Хьаджмосэу Темырым агъэкощыгъагъэм лагерым IофшIакIоу Iутыгъэ бзылъфы­гъэм гъусэ фэхъугъагъ, кIалэу Стасик къафэхъу­гъагъ. Охътабэ темышIэу кIалэр ибэу къэнагъ ыкIи сабыйхэр зыщаIыгъ унэм ратыгъ. КIэлэцIыкIум игукъэкI ары мыхъу­гъэемэ, АкIэгъумэ а сабыим икъэбар егъашIи ашIэныеп. Ятэ фэгъэхьыгъэ къэбар горэ пащэм идокументмэ ахэлъмэ ыIуи зыкIэупчIэм, Хьаджмосэ Адыгэ автоном хэкум ит къуаджэу Тэхъутэмыкъуае (а лъэхъаным ОктябрьскэкIэ еджэ­щтыгъэх) зэрэщыщыр къэзыушыхьатырэ тхьапэр къыратыгъ. Джащыгъум ятэ иIахьылмэ ащыщ зымышIэрэ шъэ­ожъыем, Ванька Жуковым фэдэу (на деревню дедушке), «къуаджэу Тэхъутэмыкъуай, АкIэгъумэ ащыщ горэм фэкIо» тыритхи, письмэр къафигъэхьыгъ. Письмэр къа­IукIагъ. Стасик ятэшым икIалэу Рэмэзанэ письмэр ратыгъ.

АкIэгъухэм янахьыжъхэр зэхэгущыIэжьхи, Рэмэзан кIалэм лъагъэкIуагъ. Бэ темышIэу ащ Стасик къыздищэжьи къэ­кIожьыгъ. Стасик АкIэгъу Зульфия Лалыхъу ыпхъум иунагъо щапIугъ. Ар летчик хъугъэ, Казахстан щыIэ къалэу Чимкент джырэ уахътэм щэпсэу.

Тыгъужъ унагъом иныбджэгъушIу Розэ ыгъэлъэпIэрэ Вера Осиповар. Ар уна­гъом щыщ шъыпкъэм фэдэ хъугъэ, Тыгъужъ Лелэрэ Махьмудэрэ япшъашъэкIэ зэджагъэхэу плъытэми хъущт.

— Лелэ цIыфыгъэшхо хэлъ, цIыкIужъы­еми, зэкIэми IаплI арищэкIышъунэу къыс­щэхъу. Ащ ицIыфышIугъэрэ игукIэгъурэ сэ ренэу сищысэтехыпIэх, — къе­Iуатэ Верэ Павел ыпхъум, — ащ ихьалэ­лыгъэ гъунэ иIэп. Зыгорэ иунэ ихьа­гъэу зи римыгъэшхэу, шIухьафтын горэ римытэу ригъэкIыжьыщтэп. Ипшъашъэхэри ащ тешIыкIыгъэх. Ахэри къыппэгъокIыщтых, уахьэкIэщт. Сэ анахьэу сшIэрэр Роз ары, Iоф дэсэшIэ. Ащ районым щыщ цIыфыбэ къеуалIэшъ, хэти IэпыIэгъу фэхъун елъэкIы.

Махьмуд пIонышъ, нахь цIыфышIу щымыIагъэу къысщэхъу. Мафэ горэм имэфэкI мафэкIэ сыфэгушIонэу сыкъызэкIом, ежь ыцIэрэ ятэу МыхьамтIалэ ыцIэрэ къызэрэсIошъугъэхэр ыгъэшIэгъо­гъагъ. «Еплъ ащ сятэ ыцIэ дэгъоу къызэриIорэр, зыми ар фэгъэхъурэп, аферым, сипшъашъ!..» ыIогъагъ. Бэрэ ащ ыуж тыщхыжьыгъагъ.

«Анахь шэн дэгъоу тхэлъыр зэкIэ тянэ къытхилъхьагъ, — къеIуатэ Нэфсэт, — ыгу ифэбагъэ къытлъигъэIэсыгъ. Чэщырэ мычъыеу тифэIо-фашIэхэр ыгъэцакIэ­щтыгъ. Джырэ нэс къыддэхъурэмэ агъэ­гушIо, зыгорэ зымыхъурэм къэнэшхъэи. Ащ нахьышIур къылэжьыгъ».

— Тыгъужъхэр гущыIэгъу пшIынхэр, урягъунэгъуныр гуапэ, — къеIуатэ Хьатэгъу Асе, — Махьмудэ хъызмэтыр чанэу зэригъэзафэщтыгъ. Лелэ нэгушIоу мыхьамелыр къыппегъохы зэпыт. Зэгъунэгъу­хэмкIэ ренэу тызэдеIэжьзэ къэтхьыгъ. Бэрэ сакIырэплъышъ, ным ипшъашъэхэр зэрэфыщытхэр щысэу хэти къыфэпхьыми хъущт, джары жъыгъо тхъагъор, жъыгъо насыпыр!

Мэшэлахь, нанэ Лел! Тхьэм упсаоу, урэхьатэу уныбжь лIэшIэгъум нерэгъэс!

Наталья Дикушинау зигущыIэхэмкIэ ситхыгъэ къезгъэжьагъэхэмкIэ сыухыжьы сшIоигъу:

«Тятэжъмэ анэмэ шъуакIаплъ, Хымэ шъумышIых, шъуадэпсэу. ГущыIэ дахи апэжъугъох, АфэшъушI шIулъэгъур, шъушъхьамысэу».

АкIэгъу Разиет. Тэхъутэмыкъуай.