Терминэу «конституциер» латин гущыIэу «constitutio» къытекIы, къикIырэр «бгъэуцуныр» ары. Ижъырэ Рим иимператорхэм яунашъохэр ащ фэдэкIэ агъэнафэщтыгъэх.

Гурыт лIэшIэгъухэм а гущыIэм имэхьанэ зэблэхъугъэ хъу­гъэ: феодалмэ шъхьафитыныгъэ ыкIи фэгъэкIотэныгъэ къязытырэ тхылъхэм «конституциекIэ» яджэ­щтыгъэх. Ау феодализмэм изэмани, ащ ыпэкIи яIагъэп кон­ституциер джырэ уахътэм тэ къызэрэдгурыIорэм фэдэу — къэралыгъом ыкIи обществэм изакон шъхьаIэу. Буржуазнэ ре­волюцием илъэхъан ары унэе къэралыгъо хабзэхэр ыгъэIоры­шIэнхэу апэрэ конституциехэр щыIэ зыхъугъагъэхэр. Ахэр апшъэрэ юридическэ кIуачIэм изыкI хэбзэ актхэу щытыгъэх, монархиер зэрагъэзафэщтыгъ ыкIи революциемэ къыздахьыгъэ IофыгъуакIэхэр рагъэпы­тэ­жьыщтыгъэх: фэгъэкIотэны­гъэу хэхыгъэ купхэм афашIыгъагъэ­хэр Iухыжьыгъэнхэм, цIыф­хэм язэфэдэныгъэ, предпринимательствэ шъхьафитым афэкIогъэ­ныр, экономическэ ыкIи политическэ тетыгъор буржуазием иIэныр.

Конституционнэ лъапсэ иIэу тэ тикъэралыгъо зыуцугъэр я ХХ-рэ лIэшIэгъур ары ныIэп.

Джырэ уахътэм Урысыер зэ­рылэжьэрэ Закон ШъхьаIэр аштэным ыпэкIэ тарихъ едзыгъо заулэмэ къапхырыкIыгъ.

Апэрэ Конституциер Урысыем зыщаштагъэр 1918-рэ илъэ­сым ибэдзэогъу мазэ и 10-р ары, Советхэм яя V-рэ зэфэсэу РСФСР-р зэрэзэхащагъэм фэшI аугъоигъагъэм а Iофтхьабзэри щагъэцэкIэгъагъ. А документым пролетариатым идиктатурэ ыгъэ­пытэщтыгъ, социалистическэ строим ипшъэрылъ шъхьа­Iэхэр къыриIотыкIыщтыгъэх.

Союзнэ къэралыгъор зэра­гъэпсыгъэм къыхэкIэу Урысыем и Конституцие (ятIонэрэу) СССР-м и Советхэм яя II-рэ зэфэс 1924-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 31-м щаштагъ. Советскэ Союзыр юридическэу ащ къыгъэпытэжьыщтыгъ, Союзымрэ ащ хэхьэрэ республикэхэмрэ яфитыныгъэхэр къыгъэнэфагъэх.

1936-рэ илъэсым итыгъэгъазэ и 5-м СССР-м и Советхэм зимычэзыу я VIII-рэ зэфэсэу зэхащагъэм ящэнэрэ Конституциер («сталинскэр») щаштагъ. Союзнэ хэбзэгъэуцугъэр респуб­ликанскэм ыпшъэу ащ къыгъэ­нэфагъ. А документым къызэ­рэщитыщтыгъэмкIэ, цIыфхэм хэ­дзынхэмкIэ зэфэдэ фитыныгъэхэр яIэ хъугъагъэ, IофшIэнымкIэ. зыгъэпсэфынымкIэ, нэжъ-Iужъхэмрэ сымаджэхэмрэ зэфэдэ материальнэ амалхэр яIэнхэм, хэутынымкIэ, зэIукIэ­хэр ыкIи цIыф зэхахьэхэр зэхэ­щэгъэнхэмкIэ фитыныгъэхэр къытыщтыгъэх. ЦIыфым ытхырэм, ишъэфхэм уанэсынэу щы­тыгъэп. Лъэхъанэу зыщаштэгъа­гъэр къыдэплъытэмэ, зэрэду­наеу ащ фэдэ демократическэ Конституцие зыми иIагъэп, къо­хьэпIэ къэралыгъошхохэр чы­жьэ дэдэу зэринэкIыгъагъэх.

ЯплIэнэрэ Конституциер, «брежневскэкIэ» заджэхэрэр, СССР-м и Апшъэрэ Совет ияблэ­нэрэ сессие 1977-рэ илъэ­сым ичъэпыогъу мазэ и 7-м аштэгъагъ. Социализмэр гъэ­псы­гъэныр, рабочхэр, мэкъумэщышIэхэр ыкIи интеллигенциер къэралыгъом ылъапсэхэу шIыгъэным къыфэкIогъэныр Конституцием къыщыдэлъытэгъагъ. Конституцием ия 6-рэ статья къыщиIощтыгъ: «Советскэ обществэм пэщэныгъэ дызезы­хьанэу ыкIи лъызыгъэкIотэщт кIуачIэу, иполитическэ системэ, икъэралыгъо ыкIи общественнэ организациехэм акупкIэу гъэнэфагъэр Советскэ Союзым и Коммунистическэ партий ары».

Уахътэ зытешIэм, демократизацием къыдыхэлъытагъэу, «горбачевскэ зэхъокIыныгъэ­хэр» кIохэ зэхъум, политическэ плюрализмэм игъэпсын фе­жьэгъагъэх. СССР-м инароднэ депутатхэм яя III-рэ зэфэсэу 1990-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ рагъэкIокIыгъэм Конституцием ия 6-рэ статья хагъэ­кIыжьыгъагъ, КПСС-м имонополие ащ щиухыгъ. СССР-м партиябэ щыгъэпсыгъэным юридическэ кIуачIэ иIэ хъужьыгъэ. Общественнэ объедине­ниехэм афэгъэхьыгъэ Законыр ащ фэшI къызфагъэфедагъ.

Закон ШъхьаIэу непэ тызэ­рыпсэурэр ятфэнэрэу щыт.

Конституциер — Урысые Фе­дерацием и Закон ШъхьаI. Ащ апшъэрэ юридическэ кIуачIэ иI, зэрэхэгъэгоу ифитныгъэхэр алъэIэсы. Хэбзэгъэуцугъэу ыкIи хэбзэ актхэу Урысые Феде­рацием щаштэхэрэр Конституцием пэшIуекIонхэу щытэп. 2023-рэ илъэсым итыгъэгъазэ и 12-м Урысыем и Конституцие заштагъэр илъэс 30 мэхъу. Сыда ащ икъежьэпIагъэр? 1990-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 16-м РСФСР-м инароднэ депутатхэм я Зэфэс Кон­ституционнэ комиссие щызэха­щагъ, ащ РСФСР-м идепутатхэр хэхьагъэх. ИлъэситIум къыкIоцI комиссиер зыдэлэжьэгъэ проектым научнэ общественностым осэшхо къыфишIыгъ.

Арэу щытми, Урысыем ихэ­бзэихъухьэ ыкIи игъэцэкIэкIо хабзэхэм азыфагу зэмызэгъыныгъэу илъыгъэм къыхэкIыкIэ УФ-м и Конституцие иштэн зэ­кIахьэщтыгъ. А гумэкIыгъор дэгъэзыжьыгъэным пае 1993-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ и 12-м УФ-м и Президентэу а лъэхъаным щытыгъэ Борис Ель­циным Унашъо къыдигъэкIыгъ, ащ зэреджагъэхэр: «КонституциякIэм ипроектэу агъэхьазырырэр ухыжьыгъэным фэгъэхьыгъэ Iофыгъохэр».

Нэужым, 1993-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 15-м УФ-м и Президент и Унашъоу «Урысые Федерацием и Консти­туцие ипроект дегъэштэгъэным фэгъэхьыгъэ всенароднэ мэ­къэтыныр зэхэщэгъэныр» зы­фиIорэм Конституцием иштэн къыгъэнэфагъ. Зэрэ Урысыеу зыхэлэжьэщт ре­ферендумыр 1993-рэ илъэсым итыгъэгъазэ и 12-м рагъэкIо­кIынэу Президентым унашъо ышIыгъ, а охътэ дэдэм УФ-м и Къэралыгъо Думэ идепутатхэр ыкIи УФ-м и Федеральнэ ЗэIукIэ ФедерациемкIэ и Совет хэтыщтхэр хадзыгъэх. Хэ­гъэгум щыпсэурэмэ япроцент 54-рэ хэдзынхэм ахэлэжьагъ, ахэм япроцент 58,4-мэ УФ-м и Конституцие ипроект дырагъэштагъ. 1993-рэ илъэсым итыгъэгъазэ и 25-м «Урысые гъэзетым» УФ-м и Конституцие къыщыхау­тыгъагъ, ащ ыуж ащ кIуачIэ иIэ хъугъэ.

УФ-м и Закон Шъхьа­Iэу 1993-рэ илъэсым аштагъэр сыд фэдагъа? Ащ щыгъэпытагъэх: а) Конституционнэ строим ылъапсэхэр; б) цIыфымрэ гражданинымрэ яфитыныгъэхэмрэ яшъхьафитыныгъэрэ; в) къэралыгъом ифедеративнэ гъэпсыкIэ; г) къэ­ралыгъо хабзэм иорганхэмрэ чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыным ылъапсэрэ ясистемэ.

УФ-м и Конституцие, апэрэмкIэ, зэкIэ законэу щыIэмэ яшапхъ, ятIонэрэмкIэ, урысые хэбзэгъэуцугъэм чIыпIэ шъхьа­Iэр щеубыты.

УФ-м и Конституцие ия 3-рэ шъхьэр анахь мэхьанэ зиIэхэм ащыщ, Урысыем ифедеративнэ гъэпсыкIэ зыфэдэр ащ къыщеIо. Я 65-рэ статьям Урысыем исубъектхэр зэкIэ къыщытыгъэх. Я 66-рэ статьям къыщеIо рес­публикэу УФ-м хахьэрэм истатус Урысые Федерацием и Конституциерэ республикэмэ яконституциехэмрэ къызэрагъэ­нафэрэр. Тызэрэщыгъуазэу, Адыгэ Республикэм и Конституцие 1995-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ и 10-р ары заштагъэр. ДжырэкIэ Конституциеу республикэхэм яIэхэмрэ субъектхэм яуставхэмрэ Урысыем и Конституцие диштэхэу агъэ­псыжьыгъэх. Я 72-рэ статьям джыри едзыгъо 14 къыщеты, ахэр Урысые Федерациемрэ исубъектхэмрэ зэфэдэу зэдагъэ­цакIэх. Лъэпкъ зэгурыIоныгъэм, зыкIыныгъэм ахэр афэIорышIэх.

2020-рэ илъэсым щылэ мазэм и 15-м Урысые Федерацием и Президентэу Владимир Путиным Федеральнэ ЗэIукIэм Джэпса­лъэу фигъэхьыгъэм Урысыем и Конституцие зэхъокIыныгъэхэр фэшIыгъэнхэ фаеу къыщеIо.

2020-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ и 1-м а зэхъокIыныгъэхэм афэгъэхьыгъэ мэкъэтынхэр ра­гъэкIокIыгъэх, ахэм язэфэхьысыжь хъугъэ УФ-м и Президентэу Владимир Путиным и Унашъоу «Об официальном опубликовании Конституции Российской Федерации с внесенными в нее поправками» зыфиIорэр, ащ а илъэс дэдэм ибэдзэогъу мазэ и 4-м кIуачIэ иIэ хъугъэ.

Илъэс 30-м къыкIоцI УФ-м и Конституцие зэхъокIыныгъэ макIэп фэхъугъэр. 2014-рэ илъэ­сым УФ-м и Апшъэрэ хьыкумрэ и Апшъэрэ арбитражнэ хьыкум­рэ зэрэзэхагъэхьажьхэ­рэр, Республикэу Къырымрэ федеральнэ мэхьанэ зиIэ къалэу Севастопольрэ Урысыем къызэрэхагъэхьажьыхэрэр ащ къыдыхэлъытагъэх.

2020-рэ илъэсым Закон ­ШъхьаIэм джыри зэхъокIыны­гъэхэр фашIыгъэх, ахэр афэ­гъэхьыгъагъэх Президентым, правительствэм хэтхэм, къэралыгъо къулыкъушIэхэм, парламентым ифитыныгъэхэм, урысыбзэм истатус гъэуцугъэным, нэмыкIхэми.

СубъектыкIэхэр — Донецкэ ыкIи Луганскэ народнэ респуб­ликэхэр, Херсонскэ ыкIи За­порожскэ хэкухэр Урысые Фе­дерацием къыхэгъэхьажьыгъэнхэм фэшI 2022-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ Конституцием мэхьанэ зиIэ зэхъокIыны­гъэхэр фашIыгъэх.

Урысыем щыпсэурэ пэпчъ и Конституцие ышIэным мэхьанэшхо иI. Чъэпыогъум и 1-м къы­щыублагъэу шэкIогъум и 30-м нэс Урысые онлайн-зэнэкъо-къоу «Урысыем и Конституцие загъэпсыгъэр илъэс 30 хъугъэ — зыуплъэкIужь» зыцIэр рагъэ­кIокIыгъ. А зэнэкъокъум Адыгэ Республикэм щыпсэухэрэри хэлэжьагъэх.

ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер зетэгъажьэм, къохьэпIэ къэралыгъохэр Украинэм къыгоуцуагъэхэу къызщытпэуцу­жьыхэрэ уахътэм, Конституцием къызэрэщыгъэнэфагъэу, ти Урысые къэдгъэгъун зэрэтлъэ­кIыщтым фэгъэхьыгъэ щысэ къэсхьын. Ахэм ащыгъупшагъ, анахьэу европейскэ къэралыгъохэм, СССР-м, ащ къыкIэ­ныгъэ Урысыем а хэгъэгухэр нацизмэм зэрэщиухъумагъэхэр. А къэралыгъохэм яшIэжь кIэко дэдэу къычIэкIыгъ. Ау нацизмэр «чъыягъэп». Ар къэущыжьыгъ. ЕтIани, тыдэ? Тэ тигъунэгъу Украинэм зыкъыщиIэтыжьыгъ. А къэралыгъор НАТО-м хэхьан гухэлъ зэриIэм тэ тищынэгъончъагъэ лъэшэу къыкIырегъэчы. Тинахьыжъхэу, тятэ ыкIи тятэжъ лъапIэхэу фашизмэм пэуцужьыгъагъэхэм, ТекIоныгъэр 1945-рэ илъэсым къыдэзыхыгъагъэхэм ашIошъ хъурэп алъэгъурэр, Урысыем ымышIагъэхэм пае зэрагъэмысэжьырэр. Путиным къызэриIуагъэу, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциеу Украинэм щыкIорэм хэт дзэкIолIхэр «Урысыем ишъхьафитныгъэ закъоп зыфэзаохэрэр, ахэр зэ­рэдунаеу фэзаох». Ар къагурыIон алъэкIырэп а къэралы­гъохэу Урысыем къыпэуцужьхэрэм.

Сэ сызэрегупшысэрэмкIэ, тарихъ политикэр щыIэныгъэм щыпхырыщыгъэныр, цIыфхэм зэхягъэшIыкIыгъэныр пшъэры­лъэу зыфэдгъэуцужьмэ ишIуагъэ къэкIощт. Дунаим тет къэралыгъомэ тишъыпкъэ афэтIотэжьыным ыуж икIыжьыгъэн фае.

Тэ гъэсэныгъэм, ныбжьыкIэхэм Iоф адэшIэгъэным нахь мэхьанэ еттыным игъо къэсыгъэу сэлъытэ. Ащ елъытыгъэу шъугу къэзгъэкIыжьы сшIоигъу: тарихъ политикэр ти Конституцие щыгъэпытагъ. Я 67.1-рэ статьям ия 3-рэ Iахь къыщеIо: «Урысые Федерацием Хэгъэгум иухъумакIохэм яшIэжь егъэлъапIэ, тарихъ шъыпкъэм икъэухъумэн лъэплъэ. Хэгъэгум икъэухъу­мэнкIэ народым лIыхъужъны-гъэу зэрихьагъэр гъэцIыкIугъэнымкIэ фитыныгъэ щыIэп». Ащ фэдэ статья ащ ыпэкIэ Конституцием хэтыгъэп. АщкIэ тэ къытпыщытхэм апшъэкIэ ты­кIуагъ. Урысыем и Президентэу Владимир Путиным игущыIэхэмкIэ къэпIон хъумэ, шъыпкъэныгъэр ары кIуачIэ зиIэр, тэри шъыпкъэр къэтэIо. Тятэжъ пIашъэхэр зэрэпсэу­гъэхэр зэрэтэрэзыгъэр къэтэIо, ахэм титарихъ агъэпсыгъ.

Джыри зэ къэсэIожьы: Урысыем щыпсэурэ гражданин пэпчъ и Конституцие ышIэн ыкIи къыухъумэн фае.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.