Урысые Федерацием и КонституциякIэ 1993-рэ илъэсым тыгъэ­гъа­зэм и 12-м референдумым щаштэгъагъ. Конституцием ия 125-рэ статья Конституционнэ Хьыкумым иIофшIэн иправовой лъа­псэхэр щыгъэнэфагъэ хъугъэх.

1994-рэ илъэсым мэкъуогъум и 24-м Къэралыгъо Думэм ыштагъ федеральнэ конституционнэ законэу «Урысые Федерацием и Конституционнэ Хьыкум ехьылIагъ» зыфиIорэр. Мыщ иа 1-рэ статья къэралыгъо хабзэм икъулыкъухэм ясистемэ чIыпIэу ащ щиубытырэр, Урысые Федерацием консти­ту­ционнэ уплъэкIунымкIэ иапшъэ­рэ хьыкум къулыкъоу ар зэрэщытыр къегъэнафэ, Конституцием ылъапсэхэр къэухъумэ­гъэнхэмкIэ, цIыфым ыкIи гражданиным ифитыныгъэхэмрэ ишъхьафитыныгъэрэ амыукъонхэмкIэ, хьыкумхэм къарахьы­лIэрэ Iофхэм шIыкIэ гъэнэфагъэу щыIэм тетэу ахэплъэгъэнымкIэ лъэныкъуабэу къызэ­лъиубытырэр ащ къыреIотыкIы.

Конституционнэ Хьыкумыр анахьэу зыфэгъэзэгъэ Iофыгъо­хэм ащыщых уголовнэ Iофхэм, хэдзынхэмкIэ фитыныгъэу яIэ­хэм, Урысые Федерацием ишъолъырхэм къэралыгъо ха­бзэр ыкIи чIыпIэ зыгъэIоры­шIэжьыныр зэращызэхэщагъэм япхыгъэ Iофхэм яхэплъэн. Джащ фэдэу Конституционнэ Хьыкумым Урысые Федерацием и Конституцие къызэхэзыфырэ унэ­шъо заулэ ыштагъ. Ахэм Конституцием иположение шъхьа­Iэхэу хэбзэгъэуцуным, къэралыгъо хабзэм ифедеральнэ къулыкъухэм япшъэрылъхэм ягъэцэкIэн ыкIи Урысые Федерацием и Конституцие зэхъо­кIыныгъэхэр зэрэфашIыхэрэм яхьылIагъэхэр къызэхафых.

Урысые Федерацием и Конституционнэ Хьыкум пстэумкIи хьыкумышI 11 хэт. Ахэм ахэхьэх тхьаматэмрэ ащ игуадзэрэ. Урысые Федерацием и Президент къызэрахилъхьэрэм тетэу ФедерациемкIэ Советым а Iэ­натIэхэм аIухьащтхэр егъэна­фэх. Конституционнэ Хьыкумым иполномочиехэмкIэ пIэлъэ гъэ­нэфагъэ иIэу щытэп. Феде­ральнэ законэу «Урысые Фе­дерацием и Конституционнэ Хьыкум ехьылIагъ» зыфиIорэм къызэрэщиIорэмкIэ, конституционнэ хьыкумышI хъун зылъэкIыщтыр УФ-м игражданинэу илъэс 40-м зыныбжь шIомыкIыгъэу, зигугъу дэгъу нэмыкIкIэ амышIыгъэу, апшъэ­рэ юридическэ гъэсэныгъэ зиIэу, илъэс 15-м нахь мымакIэу а сэнэхьатым рылэжьагъэу, правэм ылъэныкъокIэ IэпэIэсэныгъэ ин зыхэлъэу щытыр ары.

Непэ Конституционнэ Хьы­кумым полномочиябэ иI, иIоф­шIэн лъэныкъуабэ къызэлъеубыты. ЗэкIэми анахь шъхьаIэр Урысые Федерацием и Конституцие федеральнэ хэбзэгъэуцугъэхэр ыкIи нэмыкI шэпхъэ актхэр дештэхэмэ е демыштэ­хэмэ уплъэкIугъэнхэр, димы­штэрэ чIыпIэхэр дэгъэзыжьы­гъэнхэм епхыгъэ Iофтхьабзэхэр зехьэгъэнхэр ары.

Урысые Федерацием и Конституционнэ Хьыкум фитыныгъэ иI ежь зыфэгъэзэгъэ Iофыгъо­хэмкIэ законодательнэ инициа­тивэ горэхэм кIэщакIо афэхъу­нэу. НэмыкI хьыкумхэмрэ е къулыкъухэмрэ афэгъэзэгъэ Iоф­хэмкIэ зэхэфын, гъэунэфын Iофтхьабзэхэр ащ зэрихьэхэрэп.

Конституционнэ Хьыкумым Iоф зишIэрэ лъэхъаным къыщыублагъэу бэ зэшIуихыгъэр. Уры­сыем иправовой системэ ар лъапсэ фэхъугъ. Ау мыщ дэжьым къэIогъэн фае IофшIэкIэ амалэу иIэхэм ренэу зэрахигъахъорэр.

Урысыем и Конституционнэ Хьыкум Iоф гъэнэфагъэхэм ахаплъэ зыхъукIэ ежь имыза­къоу нэмыкIхэри егъусэх. ­Илъэс 30-у зыщыIэм къыкIоцI Кон­сти­туционнэ Хьыкумым акт бэ­дэдэ зэхигъэуцуагъ. Ежь пра­вовой еплъыкIэу иIэхэр зэфэхьысыжьхэм, унашъохэм къахэщэу щыт. Урысыем и Конституцие пэшIуе­кIоу алъытэгъэ шэпхъэ актхэм яполномочиехэм кIуачIэ ямы­Iэжь мэхъу. Конституционнэ Хьы­кумым ышIырэ унашъохэр кIэух унашъохэу алъытэх, ахэмкIэ хэти фитыныгъэ иIэп тхьау­сыхэ­жьынэу, шIокI имыIэу ти­хэгъэгу зэрэпсаоу ахэр щагъэцэкIэнхэ фае.

ЦIыфым ифитыныгъэхэу укъуа­гъэ хъугъэхэр зыпкъ игъэу­цожьыгъэнхэмкIэ, социальнэ пшъэрылъэу къэралыгъом иIэхэр гъэцэкIагъэ хъунхэмкIэ Кон­ституционнэ Хьыкумым илъэс 30-м къыкIоцI бэ зэшIуи­хыгъэр. Конституционнэ Хьыкумым обществэм зэгурыIоныгъэ хэлъынымкIэ бэ ыгъэца­кIэрэр, а пстэуми яшIуагъэ къэ­кIо къэралыгъом хэхъоныгъэ ышIынымкIэ, хэбзэихъухьан Iоф­шIэныр нахь тэрэзэу зэхэщэгъэнымкIэ.

Конституционнэ Хьыкумым иправовой статускIэ мэхьанэшхо зиIэ лъэныкъохэм ащыщ хъугъэ ащ иполномочиехэм зэрахэхъуагъэр. Пстэуми апэу мыщкIэ зигугъу къэпшIын плъэ­кIыщтыр цIыфым ифитыныгъэ­хэмрэ ишъхьафитыныгъэрэ укъуагъэ мыхъунхэм епхыгъэ шэпхъэ правовой актхэм япроектхэр Конституцием зэрэди­штэхэрэмкIэ уплъэкIунхэм язэ­хэщэн ифитыныгъэ иIэ зэрэ­хъугъэр ары.

Конституцием юридическэ лъапсэ фэхъугъэхэм юридическэ мэхьанэшхо зэряIэм имызакъоу, ахэм ренэу хэхъоныгъэ ашIы. Конституционнэ Хьыкумым и Тхьаматэу Валерий Зорькиным инаучнэ IофшIагъэхэм ащыщ горэм къызэрэщыхигъэщыгъагъэу, «Конституционнэ Хьыкумым Конституциер IэубытыпIэ ышIы е ащ къытегущыIэ зыхъу­кIэ, обществэм хэлъ зэфыщытыкIэхэм афэхъурэ зэхъокIы­ны­гъэхэм атегъэпсыхьагъэу ащ ипол­номочиехэм апкъырылъыр бгъэфедэн плъэкIыным иамал егъэунэфы». Конституционнэ Хьыкумым политикэ-правовой пшъэрылъышхор ыгъэцакIэ зы­хъукIэ политикэ-правовой принцип шъхьэIэ заулэхэм къапкъы­рэкIы.

Джырэ Урысыем иконституционнэ юстицие ихэхъоныгъэ игугъу пшIын зыхъукIэ, илъэс щэкIыр мэхьанэшхо зиIэ чэзыоу зэрэщытыр къыхэгъэщыгъэн фае. Конституционнэ Хьыкумыр

Урысыем и Конституцие лъапсэ фэхъугъэ правовой принцип шъхьаIэхэм афэшъыпкъэу ыпэкIэ лъэкIуатэ.

Е. В. Богатырева.

АР-м ихьыкумышIхэм я Со­вет и Тхьамат.