Тыгъэгъазэм и 14-м Москва икъэгъэлъэгъопIэ анахь иным Адыгеим имафэ щыкIощт. Лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ тишъолъыр ащ къыщагъэлъэгъощт, республикэр нахьыбэмэ зэлъашIэным Iофыгъор фэIорышIэщт.

Хэгъэгум игъэхъэгъэ анахь инхэр къыщагъэлъэгъон гухэ­лъыр яIэу 1939-рэ илъэсым «ВДНХ» зыфаIорэ къэгъэлъэгъуапIэр Москва къыщызэIуа­хыгъагъ. Апэрэ илъэс 20-м мэкъумэщышIэ пэрытхэм ягъэ­хъагъэхэм ягъэлъэгъуапIэу ар щытыгъ. Нэужым, щыIэныгъэм илъэныкъо зэфэшъхьафэмкIэ къэралыгъом иха­хъохэр, игу­шхоныгъэхэр щызэфахьысэу, къэлэ шъхьаIэм кIорэ цIыфхэм ялъэгъупхъэ чIыпIэу ВДНХ-р хъугъэ. ШэкIогъум и 4-м, лъэпкъ­хэм языкIыныгъэ и Мафэ тефэу, Дунэе къэгъэлъэгъо­нэу «Урысыер» а гъэлъэгъуапIэм джы къыщызэIуахыгъ. Къэралыгъом ишъо­лъыр 89-мэ гъэ­хъэгъэ нахь инэу яIэхэр зы чIыпIэм щызэфахьысыгъ. Къы­зэIуахыгъэ къэгъэлъэгъон иным илъэсныкъо­рэ Iоф ышIэщт. А уахътэм къыдыхэлъытагъэу шъолъыр пэпчъ лъэтегъэуцо мафэ къы­фагъэнэ­фагъ. Адыгэ Республикэм има­фэу тыгъэгъа­зэм и 14-м щыIэщтым тызэрэфэхьазырымкIэ ыкIи къэдгъэлъэ­гъощт программэр зыфэдэмкIэ экономикэ хэхъоныгъэмкIэ ыкIи сатыумкIэ министрэу Шэ­уджэн Заур гущыIэгъу тыфэхъугъ.

— Заур, Дунэе къэгъэлъэгъон – зэфэс иным мазэм ехъугъэу Iоф ешIэ. Сыд фэдэ пшъэрылъ шъхьаIа ащ изэхэщакIохэм агъэу­цугъэр?

— Хэгъэгум ибаиныгъ ишъолъырхэр, ахэр ары иэкономикэ ылъапсэхэр, ахэр ары ичIынэлъэ дахи иIахьхэр, икультурэ ибзыпхъэхэр. IэкIоцI зекIоным зырагъэ­ушъомбгъуныр ягухэлъэу, ащ паекIэ Урысыем чIыпIэ хьалэмэтэу иIэхэр агъэлъагъо ашIоигъоу, ябаиныгъэхэр къызщагъэлъэгъощт пчэгу ин шъолъыр­хэм афызэIуахыгъ. ВДНХ-м илъэс пчъа­гъэ зыныбжь псэуалъэхэр дэтых, ахэм джы кIэу къахэуцуагъ «я 75-рэ павильонкIэ» зэджагъэхэ хъоо-пщэо гъэлъэ­гъуапIэр. ИинагъэкIэ ар квадрат метрэ мин 23-м ехъу. Анахь цIыф кIуа­пIэу непэ ар Москва иI, зэхэщакIохэм пэшIорыгъэ­шъэу къызэралъытагъэмкIэ, илъэсныкъом Iоф ешIэфэ, нэбгырэ миллион 15 шъо­лъырхэм якъэгъэлъэгъон екIолIэщт.

— Миллион 15-ми шъхьа­дэкIынэу къысшIошIы, аужырэ пчъагъэу къатхырэмкIэ, зы мазэкIэ миллионищым екIо­лIагъ. Адэ тэ тигъэлъэгъуапIэ цIыф тхьапша къыIухьа­гъэр, ар лъытагъэу щыта?

— ВДНХ-м игъучIлъыхъо пчъэ къыблэкIырэ цIыф пэпчъ къелъытэ, ау тэ тиреспубликэ игупчэ ащ фэдэ лъытапIэ Iутэп. А цIыф купхэр зэкIэри къытэкIуа­лIэх пIошъущтэп, ау тигъэлъэгъуапIэ зыдэщытыр хъураеу зэрэщытым пае, зэкIэ къыдгот шъолъырхэм яплъыхэрэри тэ тадэжь блэкIыхэрэп. Къыблэ, Темыр-Кавказ, Гупчэ федеральнэ шъолъыр­хэр ыкIи къалэу Москва ягъэлъэгъуапIэхэр зы къуапэх, зэготых.

— Къэгъэлъэгъоным ипшъэрылъ елъытыгъэу зэрэгъэпсыгъэн фаемкIэ шапхъэхэр къагъэуцу­гъэха?

— Пшъэрылъ шъхьаIэр къытэолIэрэ цIыфхэм ташIогъэшIэгъоныныр ары. НэмыкI шъолъырхэм ямыIэу хьалэмэтэу тиIэр дгъэлъэгъоныр, тызэрыгушхорэ лъэныкъохэр къыхэдгъэщынхэр ары. Пчэгу гузэгум тиIэпэIасэу Еутых Асе иIэшIагъэ ит. Щэбзищыр зэблэдзыгъэу, ащ ышъхьагъ жъогъо 12-р щызэрэIы­гъэу тет. КъыIухьэхэрэм афэтэIуатэ ащ имэхьанэ. Ар тиреспубликэ, тилъэпкъ инып зэрэтехыгъэр, лъэныкъуищрыгъазэу тыжьынашIэм къызэригъэлъагъорэр къыхэтэгъэщы. ЫлъачIэ зыпкъитыныгъэ­рэ пытагъэрэ къекIы, щабзэхэр зэрэзэблэдзыгъэм республикэм щыпсэурэ лъэпкъхэм языч-зыпчэгъу, язэгурыIоныгъэ къегъэлъагъо, уашъом фэгъэзэгъэ щэбзапэхэр неущрэ мафэм тызэрэфакIорэм, тинеущ жъуагъохэр зыщылыдырэ, тыгъэр къызщепсырэ уахътэу зэрэщытым ишыхьатых. Джа къэбархэр цIыфхэм афэтэIуатэх, ашIогъэшIэгъонэуи къедэIух. Псэуалъэр бжъэп, нэмыкIхэм агъэуцугъэхэм къахэщы, гъучIым хэшIыкIыгъ. ЯмышIыкIэу джыри зышIырэр — ычIэгъ учIэуцомэ, щабзэхэм апэ­чIынатIэу щыт экраным хъохъу дахэ къытыритхэщт, ащ лъэшэу цIыфхэр щэгушIукIых. Ащ нэмыкIэу джыри зы псэолъэ гъэшIэгъон дгъэуцугъ. Непэ Урысыер пштэмэ, псэушъхьэ лъэгъу­пхъэу домбаир анахьыбэу ипчъагъэкIэ къызщалъытэрэр Адыгэ Республикэр ары. Ащ елъытыгъэу типчэгу домбай нысхъа­пэ щыдгъэуцугъ. Мы псэушъхьэр Кавказ биосфернэ заповедникым зэрэхэтыр, Адыгеим ичIыналъэ ибаиныгъэу зэрэщытыр афэтэIуатэ. Джыдэдэм домбаир цIыкIу, ау Адыгэ Республикэм имафэ тефэу, тыгъэгъазэм и 14-м, ар чъэпхъы­гъэ къэхъущт, хэхъощт, мазэкIэ нахьы­жъыпкъым къызэриуцуагъэр къэдгъэ­лъэгъощт. ЕтIани ашIогъэшIэгъон дэдэ хъугъэр тиIэпэIасэхэм къагъэлъэгъорэ дышъэидэм ишIыкI, пIоблэшIыныр, пхъэ­шIэныр. Ежьхэри хэдгъэлажьэхэзэ ахэр зэхэтэщэх, нэужым ашIыгъэ пкъыгъохэр шIухьафтынэу ятэтыжьы. Шъолъырыбэхэм виар нэгъунджэхэр агъэфедэх, тэри зэ ащ фэдэхэр къэгъэлъэгъоным етхьылIагъэх, ау цIыфхэм ахэр ащ фэдизэу ашIогъэшIэгъонэп, джа IэрышIыгъэхэм нахь ащэгушIукIых.

— Тэрэз, лъэпкъ хабзэр, культурэр сыдигъокIи къызэкIэкIощтэп. Адэ а ашIомыIофыгъэ нэгъунджэхэмкIэ сыда яжъугъэ­лъэгъущтыгъэр? Тыдэ шъущэщтыгъэха?

— Тикъушъхьэ зэхэтхэр, Лэгъо-Накъэ тешъом щыдгъэпсыщт къушъхьэ-пцыкъо зыгъэпсэфыпIэр ары. Ау мыпыут нэгъун­джэхэр зыми зыкIимылъхьэу зэрэщылъхэр тлъэгъугъэти, ахэр щыдгъэзыягъэх. Тыфэягъ адыгэ шхыныгъохэри апэдгъо­хынэу цIыфхэм, ау зэхэщакIохэм адагъэп къэгъэлъэгъуапIэм гъомылапхъэ щызетхьанэу. ТигъэлъэгъуапIэ изэхэтыкIэ зыIотэщт, Адыгеим мэкъэгъэIу дахэ фэзышIыщт ныбжьыкIэхэр тигупчэ щэлажьэх. Ахэр тиапшъэрэ еджа­пIэхэм ястудентых, пэшIорыгъэшъэу дгъэсагъэх, шъуа­шэхэр афэтыдыгъэх. Джащ фэдэу чэзыу-чэзыоу зызэб­лахъузэ министерствэхэм ялIыкIохэр, къэралыгъо къу­лыкъу IофышIэхэр ВДНХ-м макIох, ахэм къэгъэ­лъэгъоным анаIэ тырагъэты.

— ГъэлъэгъуапIэм технологие инхэр щыгъэфедагъ, экран инхэмкIэ ар ушъагъэ. Ахэр ежь ВДНХ-м ыгъэуцугъэха?

— Хьау, шъолъыр пэпчъ ар ипшъэ­рылъыгъ. Мы упчIэр къызэрэптыгъэр дэгъу. Къыхэзгъэщынэу сыфай, къэгъэлъэ­гъоныр дгъэхьазырыфэ ты­шIокIы­шъун тIоу тымышIэу, къиныбэ зэшIотхын фае хъугъэ. Зы экран, ин дэдэу, ишъомбгъуа­гъи илъэгагъи метритф хъоу, ащ нэмыкIэу экраних метрэ зырыз яшъомб­гъуагъэу, метритф ялъэгагъэу типчэгу щыдгъэуцугъэх. Ахэм зэпымыоу Iоф ашIэ хъумэ, мэфиплI-тфы зэрэлажьэхэрэр. Ахэр зиехэм зэресагъэхэу е Бытырбыф е Шъачэ экономическэ зэфэсхэм атегъэпсыхьагъэхэу аугъоигъэх. Ау илъэсныкъорэ кIощт къэгъэлъэ­гъоным зи фэхьазырыгъэп. Апэ зэ а экранхэр къэтщэфынхэу тыфэягъ, нэуж­ми къытшъхьапэжьыных тIуи, ары шъхьа­ем, исистемэ бгъэкIэжь зэпытын фае, псэ къыпыбгъэкIэжьыщт, тхьамафэ тешIэ къэс, ащ елъытыгъэу ежь зиу­наеу щытхэм агъэIорышIэу, идагъохэри агъэ­тэрэзыжьэу щытмэ нахь гупсэфти, бэджэндэу тштагъэх. ЫкIи а шIыкIэр нахь пыут. КъэсIонэу сызфаер, мы къэ­гъэлъэгъоныр дгъэхьазырыфэ пэрыо­хъоу тызпхырыкIыгъэхэм тапсы­хьагъ.

— ГъэрекIо Дубай зы гъэлъэгъопIэ бэлахь «ЭКСПО» ыцIэу щыкIуагъ. Урысыери ащ хэлэжьэгъагъ. Ащ ямышIыкIэ хьалэмэт технологиеу хэтыгъэр бэ дэд. Сыда ВДНХ-м къыщыгъэ­лъэгъуагъэр, Дубай ыпэ ти­шъынэу?

— Светлана, Дубай — ЭКСПО-р сэ слъэгъугъэп, езгъэпшэнэу зи къэсIошъу­щтэп. Ау, гущыIэм пае, Росатомым игъэлъэгъуапIэу къызэIуихыгъэм сызы­чIахьэм слъэгъугъэр лъэшэу згъэшIэгъуа­гъэ. Ар шъолъырхэм якъэгъэлъэгъон ехъулIэу къызэIуахыгъ, мэзэ заулэкIэ ашIыгъ. Интерактивнэу, 3Д-кIэ зэхэгъэу­цуагъэу, шъо зэфэшъхьафкIэ зызэбли­хъоу атом реакторыр къыщагъэлъэ­гъуагъ. Урысыем и Президентэу Владимир Путиныр тыгъэгъазэм и 4-м ащ кIо­гъагъ. Тикъэралыгъо ыкIуачIэ, ухъумэн технологие инэу IэкIэлъхэр унэгу къыкIегъэ­уцо. Узэрыгушхон гъэхъагъэхэр тиIэх, ар нафэ. Къэгъэлъэгъоным ыпкIэ хэмылъэу уеплъышъущт.

— Ащ сыкъыкIэупчIэн сIощтыгъ. Я 75-рэ павильонми чIэхьапкIэ ищыкIагъэба?

— Хьау, ахъщэ умытэу уеплъышъунэу ар щыт. Ар къэгъэлъэгъоным ишапхъ, цIыфхэмкIэ амалышIу. ВДНХ-м пэгъунэгъоу щыпсэухэрэр заулэрэ къакIохэуи мэхъу.

— Хэт къытэплъырэр?

— Унагъохэр зэхэтэу къызэдакIох, кIэлэеджэкIо купхэр къащэхэуи мэхъу. Москва зекIоу къэкIуагъэхэр зэкIэ къэ­гъэлъэгъоным къекIуалIэхэу къысшIошIы.

— IэнатIэ зыIыгъхэр къыIо­хьэха?

— Мафэ къэс Правительствэм е Къэралыгъо Думэм ялIыкIо горэ пхырыкIыщт къэгъэлъэгъуапIэм. Шъолъырхэм якъэгъэлъэгъон щэIэфэ, министрэхэм я Кабинет игъэIорышIэкIо совет изэхэсыпIэ ВДНХ-м къахьыгъ, зэIукIэ пчъагъэ мафэ къэс щашIы. Ащ елъытыгъэу тынаIэ зытедгъэтыжьын фай, макъэ къамыгъэIоу политическэ IофышIэ инхэр къыIухьанхэ алъэкIыщт. Ащ фэдэу финансхэмкIэ министрэу Антон Силуановыр, КПРФ-м ипащэу Геннадий Зюгановыр Адыгеим игупчэ къекIолIэгъагъэх.

— Мэкъумэщ, промышленнэ лъэныкъохэр сыдэущтэу къэгъэлъэгъуагъэха?

— Республикэм исоциальнэ-экономическэ зытет къизыIотыкIырэ видео-роликхэр дгъэхьазырыгъэх. Инвесторхэм ашIогъэшIэгъоны хъумэ, ахэр ядгъэлъэ­гъушъущт. Ау джырэкIэ цIыф къызэрыкIохэм къэгъэлъэгъоныр якIуапI, къызэрэсIуагъэу, ахэм ашIогъэшIэгъоныр джа культурнэ нэшанэ зыхэлъ Iотхьабзэхэр, IэпэIэсэныгъэм идесэхэр ары, видео еплъыхэмэ, зыфаехэр тичIыопс идэхагъэ зыхэтхэр ары.

— Къихьащт тхьамафэм Адыгеим имафэ ВДНХ-м щы­кIощт. Тыфэхьазыра? Сыдэущтэу ар кIощт?

— Тыфэхьазыр, программэр зэхэдгъэуцуагъ. Дгъэнэфэгъэ Iофтхьабзэхэр зыщедгъэжьэщт уахътэхэм джыри зы зэхъокIыныгъэ горэхэр афэхъунхэ ылъэ­кIыщт, ау мафэр зэрэкIощт шIыкIэр гъэнэфагъэ. Адыгеим фэгъэхьыгъэ фильм къэдгъэлъэгъощт, тиартистхэм концертхэр къатыщтых, ансамбль цIэрыIохэу «Ислъамыем» «Налмэсым» зыкъагъэлъэгъощт. Шъолъырхэм ялъэтегъэуцохэр зэдашIэу къыхэкIы, тIу-щымэ зы мафэм зыкъагъэлъагъоу мэхъу. Тэ тыгъэгъазэм и 14-р тизакъоу тикъэгъэлъэгъон мафэу щытыщт. Арышъ, тикультурэ ибаиныгъэ игъэкIотыгъэу, шъуашэу къэдгъэлъэгъошъущт. Концертхэр зыщыкIощтхэ пчэгухэр шъхьафэу щытых, ау джа шъо­лъыр гъэлъэгъуапIэхэр зычIэтым ахэри дыхэтых. Ащ нэмыкIэу Адыгеим фэгъэхьыгъэ лекциехэр зыщыIущт зэхэсыгъохэр щыIэщтых. Я 75-рэ павильоным ичIэхьапIэ дэжь Шыу Хасэм адыгэ джэгукIэхэр щызэхищэщтых ыкIи а чIыпIэм адыгэ шхыныгъохэр зытетыщт Iанэхэр щыдгъэ­уцущтых. Мэфэ реным зэнэкъокъу зэфэшъхьафхэр зэхэтщэщтых, Адыгеим зыщагъэпсэфынэу къэкIошъунхэу егъэб­лэгъэ тхылъипшI шIухьафтынэу ахэм арылъыщт. Урысыем спортымкIэ и Министерствэ игъэлъэгъуапIэ дэжь Олимпийскэ чемпионэу тиIэхэм, тиспорсмен пэрытхэм зэIукIэгъухэр зэхащэщтых. Джащ фэдэу Урысыем IофшIэнымкIэ и Министерствэ игъэлъэгъуапIи къытфигъэшъошагъ а мафэм. Ащ дэжьым дышъэ идэнымкIэ, адыгэ къашъомкIэ десэхэр щыкIощтых, ИлъэсыкIэ чъыгым палъэнэу джэгуалъэхэр щашIыщтых. ЧIыпIэ зэфэшъхьафхэр къызэлъиубытэу Адыгеир а мафэм ВДНХ-м щылыдыщт, адыгэ ма­къэр щыIущт. Мафэр джэгукIэ зэфэтшIыжьыщт, зэкIэри удж хъураем хэтщэщтых.

— КъызэрэзгурыIуагъэмкIэ, чIыпIэ пчъагъэхэр а мафэм зэлъытыубытыщтых. Iофтхьабзэхэр зэтефэхэуи хъущт. Ти­лъэпкъэгъоу, Адыгеим къыщыхъугъэхэу непэ Москва щыпсэухэрэр мыщ къекIолIэнхэу фэещтых, сыдэущтэу къагъотыщта гъэлъэгъуапIэхэр?

— Гъозэ нэпэеплъ чIыпIэтх къыдэдгъэкIын тыгу хэлъ, мэкъэгъэIухэр тшIыщтых, ахэр социальнэ нэкIубгъохэм къарыдгъэхьащтых. Хэны хъущтхэп.

— Джыдэдэм «Лъапсэ» зыфиIорэ проектыр чылэхэм ащытетэхышъ, ятарихъ къа­Iуатэ зыхъукIэ, рыгушхохэзэ «ар ВДНХ-м агъэкIогъагъ» аIозэ ятэтэжъ е янэнэжъ ягугъу къа­шIы. Чылагъо пэпчъ ащ фэдэ цIыф къыдэкIы ипэрытыныгъэ пае къэгъэлъэгъуапIэм агъэкIогъагъэу. Непэ мэхьанэ­шхо зиIэ мы Iофыгъом хэлажьэхэрэм аущтэу ацIэ тарихъым къыхэнэщта? Ар гу­шхоныгъэу алъытэшъущта?

— ЗэкIэ хэлажьэхэрэр хэдгъэунэфыкIыщтых щытхъу тхылъхэмкIэ. Ау а о зыфапIорэ къэгъэлъэгъонхэр тIэкIу нэмыкIыгъэх джы кIорэм ебгъэпшагъэхэмэ. Сэ сятэжъ мары анахь къэб инэу къыгъэкIыгъэр ыщи, ВДНХ-м щигъэлъэгъогъагъ. Ари гъэхъагъ, а зэманым мэхьанэ ратэу мэкъумэщышIэ лэжьэкIо пэрытхэр зэIуагъакIэщтыгъэх. ДжырэкIэ шъолъырым ибаиныгъэ тызэхэтэу зэдэтэгъэлъа­гъо. ЭкономикэмкIэ министерствэр зэхэщэкIо шъхьаI, ау мы Iофыгъом зэкIэ къулыкъухэр чанэу къыхэлажьэх. ЗэкIэми зэдэдгъэцэкIэрэ пшъэрылъ.

— Адыгэ Республикэм имафэ анахь хъугъэ-шIэгъэ ин, ау къэгъэлъэгъоныр джыри мэзитфэ кIощт. Сыда джыри жъугъэ­лъэгъощтыр?

— Зызэблэтхъузэ зэкIэ министерствэхэм ялIыкIохэм тыкIозэ тшIыщт. Тигупчэ щыкIорэ мастер-классхэр лъыдгъэкIотэщтых. IэпэIасэхэмкIэ тыбай, джыри дгъэлъэгъошъущт шIыкIэхэр щыIэх.

Тэрэз, джыри макIэп тапэ илъыр. Тызэкъотэу, тызэгъусэу, ти Адыгэ Респуб­ликэ идэхагъэ дгъэлъэгъощт.

— Заур, о сыда анахь пшIогъэшIэгъоныгъэр?

— Къэгъэлъэгъон-зэфэсым иинагъ. СиIэнатIэ зызгъэцакIэрэм къыщыублагъэу ащ фэдэ хъугъэ-шIагъэхэм сахэлажьэу хъугъэ. Ау мыщ къызэлъиубытырэм фэдиз, мырэущтэу игъэкIотыгъэу, шъуамбгъоу шъолъырхэм загъэлъэгъуагъэу къыхэкIыгъэп. ЕтIани анахь згъэшIэгъуагъэр гъэлъэгъуапIэр уахътэу зэрагъэуцугъэр ары, псынкIэ дэдэу зэкIэ зэшIуахыгъ. ШъыпкъэмкIэ, зы хъугъэ— шIэгъэ анахь инэу тарихъым хэхьащтхэм ащыщ Дунэе къэгъэлъэгъонэу ВДНХ-м щыкIорэр. Амал зиIэу, Москва кIощтым ащ зыхигъэны хъущтэп.

— Опсэу, Заур, къытфэпIотагъ къэбар гъэшIэгъонхэр. Тхьэм ыIомэ, тыгъэгъазэм и 14-м Адыгеим имафэ Москва тыщызэфэсыщт.

ТIэшъу Светлан.

Сурэтхэр: АР-м культурэмкIэ и Министерств.