Тянэ Къуекъо (Хьэшъэо) Кулинэ Джыракъые щыщ, ащ кIэлэегъаджэу тятэ 1947-рэ илъэсым загъакIом, нэIуасэ зэфэхъухи, къэзэрэщагъэх, зэшиплIырэ зы шыпхъурэ такъыфэхъугъ, тапIугъ, талэжьыгъ, тагъэсагъ. Тятэ жьэу идунай ыхъо­жьыгъ, джыри еджапIэм тычIэсыгъ. Шъузабэу къэнагъэми тянэ фэлъэкIыщтыр ышIагъ, ау ари бэгъашIэ хъугъэп, илъэс 60 къыгъэшIагъэр. Уз хьылъэ къеутэкIи, нахьыбэрэм пIэм хэлъыгъ, мафэ къэс Iазэхэр къыфатщэщтыгъэх, чэщырэ тыпэсыщтыгъ.

Ситхылъ къыдэкIынэу щытыти, чылэм зыдэс­хьыгъ Iэпэрытхыр, пчэдыжьым тхылътедзапIэм ястыжьын фэягъ. Арыти, тянэ сыкIэлъырытIысхьи, ащ седжэу сыублагъ. «Сыд, сикIал, узаджэрэр?» — къысэупчIыгъ. «Повестьхэмрэ рассказхэмрэ ары», — сIуагъэ. «Къысфядж», — ыIуи, нэфшъэгъо атакъэхэр къаIохэу зырагъа­жьэрэм нэс сыкъыфеджагъ. А уахътэм узыр къы­щышхагъэп, щэIугъэп. Къыс­иIуагъ: «Дэгъу, сикIал, сыгу рихьыгъ. Сэ сыгу рихьыгъэмэ адрэхэми агу рихьын сэIо. Сэ къэслъэ­гъужьынэп, ау тхэкIошхо ухъун, ары сэри уяти тызэрэпщыгу­гъырэр…» Мы усэр мыгъэ ным и Мафэ фэгъэхьыгъэу стхыгъэ, сыгу имылъ хэтэп, зэкIэ гум къекIы. Тяти, тяни дунэе ШъхьаIэм щыIэхэми, анэсын, ягуапэ хъун сэIо…

Къуекъо Асфар

 

Тян

Календарь мэфэпчъыр уахътэм дэ­кIуатэ, МэкIуатэх мафэхэри, илъэсхэри зэужы итых. Хэт щыщи а мафэм анахь ыгъэлъапIэу иIэр, ИIэр зэкIэ – ыгуи, ыпси зэрихьылIэрэр ян. Ным идахэ, иIэшIугъэ къыраIотыкIы­гъэми, Сыд идэгъугъэми ягущыIи, яуси, яорэди, Дэхэ дэдэу зэрагъэпэшыгъэми джыри икъурэп, Фикъуна Тхьэм дунаир зылъэгу чIигъэ­уцуагъэм. Уцуагъэми, къин ылъэгъугъэми, гухэкI иIэми, ИмыIэм ыгъэулэоу имафэхэр зэлъэ­кIохэми, ЩэкIо дунаим Тхьэм къытригъэхъуагъэшъ, Гъаеми, гъотыгъуаеми, уаеми уащыкIон фаешъ. Ау тыфаеп тэ тянэмэ къин лые алъэ­гъунэу, Анэпсы стырымэ анэгухэр шIэхэу зэрагъалъэх. Аугу илъым зыкIэмыхьэхэкIэ къэчэфынчъэх, Джащыгъум щэчъых тэ тыбгъэгу ягукIаехэр. МэкIаем телъэп насыпыр уIабэмэ къэпштэнэу, Къэштэ-штэжьэу ар Тхьэм къыгъэхъугъэп. Ау чIым къытехъуагъэм ренэу гугъэр иIэшъ, Тэгугъэ тэри тянэмэ ящыIакIэ тфэгъэ­дэхэнэу. Тян, сыдыкIэ уидахэ сэ къэсIон IуакIэ сэшIэми, СэшIэмэ тхакIи, усакIи, щыIэныгъэм сыхэтми. Хэти фэдэу уидахэ сIо сшIоигъу уигъэ­гупсэфынэу, Угу нэфэу илъынэу уикIалэ шIу узэрилъэгъурэр. Ары, тян сэшIэ, бэ щыIэныгъэм щыппэкIэкIыгъэр, Угу хагъэкIэуи зэп зэрэхъугъэр, сэшIэ, зыпщэIагъ, ЩэIагъэр щыIэныгъэм ылъапсэ ренэу мэхъушъ. Тыкъэхъу, уибыдзыщэ лIы тешIышъ, тыолэжьы, Тылэжьэнэу тыщыIэнэу тыогъасэ, дахэм тыфэопIу, УпIужьын фаешъ къэплъфыгъэр, ари нымэ яшэн. Джы шэнэу тхэлъыр, Iэдэбыр, дунэе зэхашIэр, ТэбгъэшIагъэмэ яджэрпэджэжьэу къыз­дэтэхьы. Зетэхьэ зэрэтэбгъэлъэгъугъэу Адыгэ Хабзэри, Хэбзэ-бзыпхъи фашIэу тыукъорэп, шIум тыфай. Тыфай ори, тяти, тятэжъи, тянэжъи, тилIакъуи, Акъо кIасэу тыщытынэу, тыцIыкIуми, тыиными. Ары, тянэ гупс, гъашIэр лъыкIуати, икущэрэхъ Хъишъэм къыхинагъэх ори, тяти шъуи­гъашIэ. ТэшIэ, шъущымыIэжьыми джыри тызэгъус, Нырэ, тырэ уигъусэмэ нахь дахэ тыдэ къипхын. Ехыжьых дунаим тигупсэхэр, ар лъэшэу гукъау, Гукъаом нэшхъэигъэр къызлъещэшъ, гум нэсы. Джы нэс тикIэсагъэхэр джаущтэу тэри тэухых, Хэт ышIэн зыздагъэзэжьырэ дунаим щагъотрэр. Анахь гъот зиIагъэми зи имыIэгъахэм фэдэу, Адрэмэ афэдэу IэпцIэ-лъапцIэу дунаир ехъожьы. МэгоIэжьы Iаджи, Iаджыми ямылъку апсэ хэлъми, Хэплъэ хэкIыжьэу къагъанэшъ, IэнэкIэу агъэзэжьы. Жьэу мэхъу ар, игъуа, е имыгъуа хэт ышIэн, ЗышIэрэ закъор Тхьэшхор арышъ ащ къегъэнафэ. Нафэр — унэтIэгу итхагъэм зыкIи ушIокIынэп, Сыд угу къэкIыми ар угу ренэу игъэлъ, егупшыс. Мыхэмэ тягупшысэнэу тянэ-тятэмэ тагъэшIагъ, Гъэсагъэ тыхъуи тэри джы гъэсэпэ­тхыдэхэр тэIо, АIощтым, ашIэщтым тикIалэхэр фэ- ­­са­къхэ тшIоигъу. ТшIоигъуагъ, тян, бэрэ шъукъытшъхьарытынэу, Бынэу къыткIэхъухьагъэхэр шъулъапсэ итынэу, Тынчэу, рэхьатэу щыIэныгъэм тызэдыхэтынэу. Ау хэт ащ фэдэ бэрэ къыдэхъурэ, ари тэшIэ, ТэшIэ, тэри зэгорэм шъуадэжь къэдгъэзэжьыт. Тяти, тяни къытфэрэзэнхэу джащы­гъум тыфай, Тыфай цIыф фэдэу тыадыгэу гъашIэ тиIэнэу. Сыд уиIэми зэгорэм оухы, ори тян утыухыгъ, Утыухи ори тятэ къызщыуажэрэм укIожьыгъ. Жъы шъузэдэмыхъугъэми, джы шъузэдыщыI, ЩыIакIэ щыIэу аIошъ дунэе ШъхьаIэм. Дунэе шъхьаIи, хьафи, хэти щэчалъэ щыриI, Щэчалъэм мэлэIичмэ уидэий, уидэ­гъуи рагъэкIу. ЕкIоу ущыIагъа, упсэугъа, гонахь шIагъэ уиIа, УиIэм хэпхэу нэмыкIымэ уадэгощагъа, утагъа, Зяотым пшIагъэр бгъэбыракъыгъа е уушъэфыгъа, Зыуушъэфыгъа мыхъун ашIэу узырехьылIэм? Мыщ фэдэ упчIэхэр тянэ-тятэмэ къытатыжьмэ, Сыд ятIожьын тянэ быдзыщэм къыдытитыгъэ бзэм, Хабзэу къытхалъхьагъэм ташъхьарыкIуагъэ хъумэ. Джы хъурэр, тян, олъэгъу, бзэ дахэ къытIуплъхьагъ, Къытхэплъхьагъ адыгагъи, цIыфыгъи, зэхашIи. Адэ тыдэ хъугъэ, сэри сызэупчIыжьы, сыгу сеIэжьы, Жьэу къатщэрэм фэдэу тикIасэу тIу­лъыгъэ адыгабзэр, Бзэрабзэр, псынэкIэчъым фэдэр, псыкъефэх макъэу, Фаемэ шыблэ макъэу, фаемэ кIэсэ псэлъэ IэшIоу? БгъашIоу, уедэхашIэу къытIуплъхьагъэ бзэр сыда, Сыда сэIо, адэ хымабзэкIэ тхъожьырэ непэ тшIэзэ! Тетхъожьэу тIэнтэгъупэ тыкъэнэнкIэ сенэгуе тян, Сянэ лъапIэу егъашIэм сыгу илъым ибыдзыщэ Быдзыщэ мыгъо сфэмыхъугъот сэIошъ сэлъаIо, СэлъаIо хэтрэ цIыфи ащ фэдэм щиухъу­мэнэу. Зыкъэтыухъумэжьынэу хъугъэп зэуакIэ тэшIэми, Сыд пшIэми пыир бэ хъумэ уама­лынчъ, къыптекIо. Ау къыптекIуагъэмэ абзэкIэ сыда хьалыгъум уеджэт, Тызэджэжьымэ тыбзэ къэтымышIэжьэу тыкъанэ. Гукъанэ озгъэшIынэу арэп, тян, сIорэр сэзгъаIорэр, Сыд уасIоми угу емыгъэкIу, зыщаIи зыгъэгупсэф. О угупсэфынэу сшIэмэ сыд сэ пфэсымышIэн, Ау сыд тшIэн, загъорэ гупшысэмэ тагъэонтэгъу. Щэонтэгъух, щэлъахъэ ателъы мэхъу тигугъэмэ, Аущтэми тэгугъэ, оры зыIощтыгъэр тылъэпкъыжъ, Анахьыжъэу дунаем тетмэ тащыщ, тихабзэ дахэ. Ядахэ тятэжъымэ ренэу пIуагъэ, щысэ тфэпшIыгъ. Зыгорэ щысшIагъэмэ дунаим, щызэз­гъэшIагъэмэ, ШIэныгъэм сыхэзыщагъэри, сыфэзыщагъэри шъоры. Шъоры сызгъэсагъэр, сэри джы сэгъа­сэх лIэужхэр, Ахэри, ошIа, адыгэ шъыпкъэ хъухэмэ ашIоигъу, АшIоигъу цIыфыгъэ мы дунаим щыщымыкIэнхэу. Тыгу шъукъэкIыжьэу шъуигугъу зыщытшIырэм, ШъуамышIагъэми, шъуамылъэгъугъэми шъурякIас. ЯкIас янэжъ-ятэжъымэ яжьау чIэтхэу къащыхъумэ, Дэгъу сэIо сэри, дэгъу жъымрэ кIэмрэ зэрэзэготыр. Джары, тян, нымэ я МафэкIэ сыкъыпфэгушIоу сIуи, КъэсIонэу езгъэжьагъ, ау гухэкIы умышIы, гукIаий, ГухэкIи, нэшхъэй гупшысэ тIэкIуи осхьылIагъэ. ЛIыгъэнчъэу ар къызэрэсфэмылъэгъу­щтыр сэшIэ, О умышIэрэ щыIа, сянэ кIас, адэ хэт есхьылIэн, Хэт къысэушъыин сигукъанэхэр сигупшысэмэ. Сегупшысэ: апэкIи щыIагъэхэ лIы­хъумэ, нартмэ, Нарт сэнэшъуафэ яныбжьыкIэмэ афа­шIэу хъугъэ. Ар зыхъугъэр хэт къышIэжьын, нартмэ яуахътэ, Яуахътэ тетыгъо илъэс мин пчъагъэкIэ къалъытэ. Хэти илъэтегъэуцо фэдэу лъэпкъыри ылъэ теуцо, Пытэу мэуцу, пкъы иIэ мэхъу, етIанэ зыфаем нэсы, Зынэсрэр шIомакIэу джыри ыпэкIэ чыжьэу маплъэ. Ау зэ зызэхэплъэжьыхэм нартхэр къэгумэкIыгъэх, ГумэкI къафэзыхьыгъэхэр якIэлэхъумэ язекIуакI. «ТикIалэхэр даIохэу, нарт ябынкIэ тызэгурыIо зэхъум, Ошъо гъуагъор ташъхьагъ щыгъогъоныкIэ щынэщтыгъэ. Щынагъо уиIэным укъыкъонэжьы, амэ уамалынчъ, Амал зимыIэр шIэхэу, къарыунчъэу дунаим щэкIоды». Сыд ашIэн, сыд еусэных аIоу мэфищырэ зэхэсхи, Хасэм ягупшысэ къыхалъхьагъ — укIытэ ахэлъыным Нахь лъапIэ щымыIэу нартмэ зэда­штагъ, аIуагъ, АIуагъэ къодыеу щымытэу, хэбзэ пытэу ахалъхьагъ. Джы тхэлъыжьба адэ укIытэ, сыда нартмэ тырябынмэ Быным ышIапхъэр тымышIэрэ, гъогум тыдэхырэ? Хэт ар зилажьэр, дэир зылэжьырэр, ошIэмэ сэшIэ. ОшIа, мы нарт къэбарымэ, ижъкIэ щэIагъэу ахэлъым, ЩэIагъэу тижъымэ яIагъэм сегупшысэмэ сыгу мэузы. Гум илъ Iаджи, сянэ кIас, бэмэ тягупшысэу мэхъу, Къыддэхъуи щыI, къыддэмыхъуи. Сэ къызгурэIо — ПIо хъуни щыI, умыIуапхъи джащ фэд, ар зэхэдз. Джащыгъум къэдз-нэдз дунаим ухэтми ущыхъущтэп. Джы хъун, икъун, тян, осIуагъэр, гу­къао умышIы, ТымышIэрэм тынэсмэ зыкъышъуфэтэгъазэ. Тыпфэраз, тянэ кIас, сэшIэ, ори укъыт­фэраз, Рэзэныгъэ тыгумэ арылъэу тызэкIэрэ­кIыжьы… Сыгу къэкIыжьы джаущтэу бэрэ сянэ IэшIу, ШIу ылэжьэу егъашIэм къыхьыгъ, джыри ары. Арышъ, сян, ным и Мафэ, ошIа, сэри сикIас, УикIасэу узикIасэмэ нэшIукIэ уакъыхаплъэ. Тызэплъыжьмэ тэри, джы тэшIэ, шIум фэлажьи, Къэулэжьын ори ным фэдэу цIыфмэ яшIулъэгъу.