Ихэгъэгу ыпсэ фитыгъ

«ЛIыхъужъхэр лIэхэрэп» ГущыIэжъ

Хэгъэгу зэошхом лъэпкъ ли­тературэу зиушхоу, зиIэтэу, апэрэ творческэ лъэбэкъу да­хэхэр зышIыщтыгъэр зэтыриIэжагъ, зэо жъалымым шъобж инхэр къытырищагъэх, ригъэшIыгъэх. Адыгэ тхакIохэм яна­хьыбэр фронтым кIуагъэх. Ахэм ащыщых: Пэрэныкъо Мурат, Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Павел Резниковыр, Алексей Кожемякиныр, нэмыкIхэри. Мыхэм орденхэр ыкIи медальхэр яIэхэу хэкум къагъэзэжьыгъ ыкIи творческэ IофшIэнышхор лъагъэкIотагъ. Ау заом кIогъэ пстэуми къагъэзэжьынэу хъугъэп. ЛIыгъэшхо зэрихьэзэ зэуапIэм щыфэхыгъэ Андырхъое Хъусен Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ. Щыфэхыгъэх заом Уджыхъу Адылджэрые, Уджыхъу Хъалидэ, Тыгъужъ ДышъэкI, Къадэ Хьисэ, Гуащэкъо Сэфэрбый, Цухъо Асфар. Сэкъатныгъэ зиIэгъэ Меркицкэ Рэщыдэ фашист хъун­кIакIохэр якъуаджэу Натыхъуае къызэсхэм, Iоф афишIэнэу зэремыуцолIагъэм къыхэкIыкIэ 1942-рэ илъэсым янэ ыпашъхьэ щаукIыгъ. Зэо ужым, уIэгъэ хьылъэу тещагъэхэм арылIы­кIыгъ Джэнчэтэ Мурат.

Хэти сыди ащыгъупшагъэп.

Адылджэрый (1913 – 1943)

Уджыхъу Адылджэрый Ис­махьилэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Гъобэкъуае 1913-рэ илъэсым тыгъэгъазэм къыщыхъугъ.

Адыгэ опорнэ еджапIэу Краснодар дэтыгъэм 1925-рэ илъэсым чIэхьагъ ыкIи дэгъу дэдэу щеджагъ. ГупкIэу, Iушэу, сурэт­шIыныр шIу ылъэгъоу, тхылъеджэныр икIасэу къэтэджыгъ. Мы еджапIэр къызеухым Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым ще­джагъ, 1934-рэ илъэсым Краснодар дэт кIэлэегъэджэ институтыр дэгъоу къыухыгъ.

Къоджэ еджапIэм кIэлэегъа­джэу, Советым тхакIоу Iоф ащи­шIагъ. Ащ ыужым хэку гъэ­зетым иредакцие, Адыгэ тхылътедзапIэм ащылэжьагъ.

1928-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адылджэрые ытхыхэрэр хиутыхэу ригъэжьагъ. Гъэзетхэу «Адыгэ псэукI», «Гъупчъэ-уат», «Колхоз быракъ», «Социалистическэ Адыгей», журналхэу —литературнэ-художественнэ сбор­никэу «ИлъэсипшI», «Тихахъо» зыфиIохэрэм ащ итхыгъабэ къыхаутыгъ. Иусэу «Завод» зыфиIорэр 1928-рэ илъэсым «Адыгэ псэукIэм» къы­ригъэхьэгъагъ.

«Еджэ-лажьэ» зы­фиIорэ учебникым ар дэдэр 1929-рэ илъэсым къыдэхьагъ, еджэн программэхэм ахагъэуцуагъ, джы къызнэсыгъэми зэреджэхэрэ хрестоматиехэми къадэхьэ.

Уджыхъу Адылджэрые литературнэ-критическэ лъэныкъомкIи гъэзагъэу Iоф ышIагъ, гугъэ­пIэшхо мыщкIэ къытыщтыгъ. 1940-рэ илъэсым Пэрэныкъо Мурат итхылъэу «Стихых» зыцIэу къыдэкIыгъэм Адылджэрые зафэу иеплъыкIэ-шIошIхэр къыщыриIотыкIыгъ «Пэрэныкъо Мурат ипщыналъэхэр» зыфиIоу гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» жъоныгъуакIэм и 15-м, 1941-рэ илъэсым къыщыхиутыгъэм. Ащ Адылджэрые гу­пшысэкIэ амал гъэнэфагъэхэр зэрэIэкIэлъхэр, куоу, шъыпкъэм нэсэу Iоф зэришIэрэр, зэфэхьысыжь икъухэр IупкIэу зэришI­хэрэр, бзэ къэбзэ зэкIу зэрэIэ­кIэлъыр къыгъэнэфагъ.

Джащ фэдэу Адылджэрые (гъусэхэр иIэу) «Наукэмрэ техникэмрэ зэдгъэшIэн» зыфиIорэ учебникыр 1932-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ.

1937 — 1938-рэ илъэсхэм А. И. Уджыхъум дзэ къулыкъур ыхьыгъ, нэужым Владивосток Iоф щишIагъ, гъэзетэу «Красное знамя» зыфиIорэм Iутыгъ. Мые­къуапэ къызегъэзэжьым «Адыг­нациздатым», етIанэ гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Iоф ащишIагъ. КIалэм итхыгъэ­хэр тхылъ шIыгъэу къыдигъэ­кIыхэмэ шIоигъоу ыгъэхьазырыщтыгъэх, ау игъо ифагъэп.

Заор къызежьэм фронтым Iухьагъ, лIыгъэшхо зэрихьэу зэожъ фыртынэм Iоныгъом 1943-рэ илъэсым нэс хэтыгъ ыкIи Курскэ-Орловскэ дугам щыкIогъэ зэошхом щыфэхыгъ. Хэгъэгу заом иорденхэу а I-рэ ыкIи я II-рэ шъуашэ зиIэхэр, Жъогъо Плъыжьым иорден, медальхэр къыратыгъагъэх.

Уджыхъу Адылджэрые литературэмрэ Адыгеим икульту­рэрэкIэ анахь гугъэпIэшхохэр къэзытырэ IофышIэкIошхуагъ, ныбжьыкIагъ. Ихэгъэгу пае зэ­блэжьыгъэп, ыпсэ фитыгъ, непэ тидунэе тынч къызэтезыгъэнэгъэ лIыхъужъ ин, щыIагъэмэ, ыныбжь илъэси 110-рэ хъу­щтыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.