«Красногвардейскэ районым итарихъ» зы­фиIорэ тхылъыр къыдэзыгъэкIыгъэ Виктор Алифиренкэр — Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналистыр, Красногвардейскэ районым ицIыф ГъэшIуагъэр зысшIэрэр лIэшIэгъуныкъом къехъугъ, тикомсомольскэ ныбжьыкIэгъум къыщегъэжьагъ.

СшIогъэшIэгъонэу итворческэ гъэхъагъэхэм салъэплъэ, ирайон гупсэ фэгъэхьыгъэ IофшIагъэу иIэхэм сагъэгушхо.

Уикъоджэ гупсэ, районым, Адыгеим ыкIи тихэгъэгушхоу Урысыем яблэкIыгъэ чыжьэрэ благъэмрэ зыфэдагъэхэр ныбжьыкIэ лIэужхэм къафэпIотэным мэхьанэшхо иI.

Мы тхылъым игъэхьазырын зигукъэкIыгъэр Виктор икIалэу Владимир ары. Хъарзынэщ къэ­барэу, тхьэпэ зэфэшъхьафыбэу ятэ ыугъоигъэр зелъэгъум, ахэр зэхэубытагъэхэу зы тхылъ ышIы­жьынхэм ар кIигъэгушIугъагъ. ГухэкI нахь мышIэми, икIалэ тхылъыр къылъэгъужьыгъэп, ыныбжь илъэс 50 хъункIэ мэзитIу нахь къэмынагъэу, 2023-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ дунаир ыхъожьыгъ.

Адыгеим щыпсэухэрэм агу къэкIыжьын фае 2002-рэ илъэсым Адыгеим тхьамыкIагъоу къыфэкIогъагъэр — Пшызэрэ Лабэрэ янэпкъ пытапIэхэр къы­Iуаутыхи, псыр Хьатикъое шъо­лъырым къызэрэкIэогъагъэр. Шъыпкъагъэ хэлъэу ащ фэгъэ­хьыгъэ къэбарыр Виктор Андрей ыкъом къытхыжьыгъагъ. А лъэ­хъаным псэупIэ 32-мэ псыр къа­кIэогъагъ, нэбгырэ мин 15,4-рэ Iоф хэфэгъагъэх, унэгъо 1815-мэ яунэхэр зэхэкъутэгъагъэх. Адыгеим и Президентэу а уахътэм тетыгъэ Шъэумэн ХьазрэткIэ ушэтыпIэ шъыпкъэ а тхьамыкIагъор хъугъагъэ. Зэрэ Урысыеу, Адыгеим щыпсэухэрэр зэкIэ къин хэфагъэхэм яIэпыIэгъугъэх. А къэбарыр къыриIоты­кIэу, сурэтхэр къебэкIэу до­ку­ментальнэ повестэу «Хатукайская котловина» зыфиIорэр зэхэзыгъэуцуагъэр ыкIи зытхыгъэр Виктор Алифиренкэр ары.

Джащ фэдэ тхылъэу хъугъэ мы къыдэкIыгъэри. Тхылъым едзыгъо 14 хэхьэ, ары пэпчъ IофшIэкIо чанхэм, яхэгъэгу пае агъэхъагъэхэм къатегущыIэ.

Апэрэ едзыгъор авторым къызэрэригъажьэрэр районым игеографическэ чIыпI, шъолъырым цIыфхэр къызэритIысхьэщтыгъэхэр, зэрэзэтырагъэпсы­хьэщтыгъэр ары.

Адыгэ-урыс зэфыщытыкIэмэ анахь мэхьанэ зиIэ нэкIубгъохэр афигъэхьыгъэх. Кавказ заор зэранэкIыгъэу, ыпэкIэ зэпыщытыгъэ лъэпкъитIур зы чIыпIэм, Урысыем щызэдэпсэунхэу зэ­хъум, ныбджэгъугъэ-гъунэгъу­гъэр къызэрэхахыгъэр, зэрэзэ­къоуцуагъэхэр авторым итхылъ къыщыхегъэщы. ГущыIэм пае, Хьатикъуае щыпсэухэрэм къэзэкъ станицэу Усть-Лабинскэ зэкъош зэфыщытыкIэхэр дашIыгъагъ, ащ щыщ урыс кIэлэегъаджэхэм адыгэ къуаджэмэ адэт еджапIэхэм урысыбзэр ащарагъэ­хьынэу къырагъэблэгъагъэх.

А илъэсхэм лъэпкъ зэщы­мыщхэр къэзэрэщэхэу рагъэ­жьэгъагъ, кунак зэрэзэфэхъугъэхэм къакIэлъыкIогъэ Iофыгъоу ар щытыгъ. Бжъэдыгъухьаблэ загъэпсыгъэм къыщыублагъэу адыгэхэм афэшъхьафэу черкесо-гайхэр, урымхэр, Урысыем игуберниехэм ыкIи Украинэм къарыкIыжьыгъэ урысхэр дэтIысхьэгъагъэх. Адыгэ къуа­джэхэми урыс къутырхэми ныб­жьыкIэ­хэр ащызэхахьэщтыгъэх. Адыгэхэм­рэ урысхэмрэ медицинэм ылъэныкъокIэ шIэныгъэу аIэкIэлъхэмкIэ зэхъожьыщты­гъэх. КъушъхьэчIэсхэр ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ Урысыер зыхэлэжьэрэ заохэм кIощты­гъэх. ГущыIэм пае, 1914-рэ илъэсым, Апэрэ дунэе заор къызежьэм, ащ хэлэжьэнхэу Улэпэ къоджэ закъом нэбгыришъэм ехъу дэкIыгъагъ.

Авторым къеIуатэ шъолъырым хэхъоныгъэхэр зэришIыщтыгъэхэр, Ширванскэ округым зэрэхэтыгъэр, нэужым Красногвардейскэ районкIэ 1922-рэ илъэсым зэратхыжьыгъагъэр, Адыгэ автоном хэкум хэтэу.

Документ гъэшIэгъон хъарзы­нэщым къыхэкIыжьыгъ. Адыгэ къуаджэхэм апэIулъыгъэ къутырэу Большой Сидоровым щыпсэухэрэр упчIэжьэгъу зашIыхэм, 1922-рэ илъэсым имэ­лылъфэгъу мазэ и 18-м мыщ фэдэ протокол-манифест атхыгъагъ: «Черкес (Адыгэ) хэкоу зэхащэрэм благъэу тызэрэкIэ­рысыр къыдэтлъытэзэ, черкесэу ащ щыпсэухэрэм ныбджэгъу­ныгъэ зэрадытиIэм къыхэкIэу, Со­ветскэ Республикэм хэхьэрэ Черкес автоном хэкум щыщ тэри тыхъунэу тызэрэфаер къи­тэIотыкIы».

«Тэтыеу дунэякIэ дгъэпсыщт» зыфиIорэ едзыгъоми тхылъеджэм къышъхьэпэщт къэбархэр хигъотэщтых. «Районыр апэрэ илъэситфыхэм» зыфиIорэри джащ фэд, зэкIэ къыщыдэлъытагъ. Апэрэ революцие отрядхэм, апэрэ комсомольскэ купхэу зэхащэгъагъэхэм, социальнэ псэуа­лъэхэу агъэпсыщтыгъэхэм ыкIи нэмыкIыбэм афэгъэхьы­гъэх.

Мыщ фэдэ тхылъхэр къыдэзыгъэкIырэ авторхэм зэпхыныгъэ адысиIэу, ятхылъхэм сяджэу щыт, уасэу афэсшIырэми щысэгъэгъозэжьых. Арышъ, си­цыхьэ телъэу къэсIон слъэ­кIыщт: «Красногвардейскэ районым итарихъ» зыфиIорэ тхылъэу Вик­тор Алифиренкэм къыгъэхьазырыгъэр ахэм атекIы. Мыщ лъэпкъ зэпхыныгъэр нахь къы­хэщы, лъэпкъхэм азыфагу зэгу­рыIоныгъэ илъыным фэIорышIэ, шъыпкъагъэ зыхэлъ хъа­р­зынэщ къэбархэмкIэ ушъа­гъэ. Тэ, Уры­сыем щыпсэухэ­рэм, мыщ фэдэ тхылъхэм лъэшэу тащэкIэ.

Едзыгъомэ ацIэхэри дэгъу дэдэх. ГущыIэм пае, я 10-рэ едзыгъом «На пике трудовой славы» зэреджагъэр, зыфэгъэ­хьыгъэр «мыпшъыжьырэ» реформаторщтыгъэу Никита Хрущевым илъэхъан ары. Ныбжь зиIэхэм дэгъоу къашIэжьы жъоныгъуакIэм и 22-м, 1957-рэ илъэсым Хрущевым лозунгэу ыштэгъагъэм: «Зы нэбгырэм телъытагъэу США-м тыкIэхьанышъ, тытекIыжьын фае лым, гъэщым ыкIи тхъум якъыдэгъэ­кIынкIэ!». Ар къыддэхъущт шъып­къэу 1958-рэ илъэсым советскэ прессэм къытыщтыгъ. Карикатуристэу Константин Ротовым ышIыгъэгъэ сурэтэу «Держись, корова из штата Айова!» зыфиIоу лакъырдыгъэ зыхэлъы­гъэр журналэу «Крокодилым» къыдагъэхьэгъагъ. Нэужым а сурэтыр хэгъэгум ишъолъырхэм къащыдагъэкIырэ гъэзетхэми къарагъэхьажьыгъагъ. Е, гущыIэм пае, я 11-рэ едзыгъор пштэмэ, «И назвали то время застоем» цIэу фишIыгъэр. Ащ Алифиренкэм къыщеIуатэ хэ­гъэгум гугъуемылIыныгъэ зэращыхэмылъыжьыгъэр, планыр зымыгъэцэкIагъэмэ пшъэдэкIыжь зэрарамыгъэ­хьы­жьы­щты­гъэр. Планыр агъэ­цэкIагъэу апатхэу аублагъ, загъэпцIэжьэу. ЛъыкIуатэхэ къэс нахь дэй хъущтыгъэ. Колхозым коц гектар минрэ шъитIурэ ыпхъыгъэмэ, минкIэ къалъытэщтыгъ. Арэу зашIырэм, зы гекта­рым телъытагъэу къа­хьыжьырэ коцыр нахьыбэу къи­кIы­щтыгъ.

ТыдэкIи Iофхэр джащ щыфэ­дагъэх.

Я 12-рэ едзыгъом авторыр зэреджагъэр «Перестройка: сло­ва и дела».

НыбжьыкIэхэу гупшысакIэр, IофыгъуакIэхэр къызыдэзыхьы­хэрэр пчэгум къызщихьэгъэхэ лъэхъанэу ар щытыгъ. А уахътэм районым пащэу иIагъэхэм ацIэхэр къетIохэрэп, къыхэдгъэ­щырэр ащ ипсэукIагъэр ары: «Зы лъэбэкъу едзы — лъэбэ­къуитIукIэ зэкIэкIожьы». Бэмэ къагурымыIощтыгъэ «горбачевскэ зэхъокIыныгъэхэм» хэгъэгум зыщаушъомбгъущтыгъ.

Ащ къыкIэлъыкIуагъ 1991-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ, ГКЧП-р. Районым ит къулыкъу­шIапIэхэм, хъызмэтшIапIэхэм япа­щэхэр район Советым итхьа­матэу Федор Федорко икабинет къыщызэрэугъоигъэх. ЗэкIэми зы упчIэ закъу яIагъэр — сыд тшIэщтыр? МэкъумэщышIэхэм унашъо ашIыгъ лэ­жьыгъэр рэ­хьатэу Iуахы­жьынэу, бжыхьасэхэм яхэлъхьан зыфагъэхьазырынэу. «Москва щыкIорэ зэмызэгъыныгъэ Iоф хьылъэхэм та­хэхьащтэп, ежьхэм заухыкIэ, тызэрэпсэущтыри къэлъэгъон». Ащ къыкIэлъыкIоу партиер щагъэзыягъ, СССР-р зэхэзыгъ.

1992-рэ илъэсым районым администрациерэ ащ ипэщакIэрэ иIэхэ хъугъэх. Адыгэ Респуб­ликэм и Президентэу хадзыгъэ Джарымэ Аслъан и УнашъокIэ Красногвардейскэ районым иад­министрацие ипащэу Федорко Федор Петр ыкъор ­ыгъэ­нэфагъ. Ащ фэдэ охътэ хьылъэм пэщэныгъэ зепхьаныр зэкIэмэ афызэшIокIынэу щы­тыгъэп, бэмэ ятахътэ чIанэ­щтыгъ, ау Федор Федорко ипшъэ­рылъхэр дэгъоу ыгъэцэ­кIагъэх. 1999-рэ илъэсым цIыф­хэм IофшIэн ягъэгъотыгъэ­нымкIэ Федеральнэ Департаментым иреспубликэ ГъэIоры­шIапIэ ипа­щэу ар агъэнафэ.

Журналистэу зылэжьэгъэ илъэс пчъагъэхэм къакIоцI ­ыугъоигъэ хъарзынэщ документыбэ Виктор Алифиренкэм тхы­лъым къыдигъэхьагъ. ЦIыфхэм къакIугъэ гъогур къыхигъэщы- зэ, авторым районым итарихъ дэгъоу къеIуатэ, непэрэ ма­фэхэм анэсыжьэу тапашъхьэ къы­релъхьэ.

Анахьэу къыхэдгъэщын фаер тарихъ шIэжьыр цIыфлъэпкъым ылъапсэу зэрэщытыр ары. Мызэу, мытIоу ар игущыIэхэм къа­щыхигъэщыгъ Урысые Федерацием и Президентэу Владимир Путиным.

Адыгеим ыкIи Урысыем япат­риотэу егъашIэм щытыгъэ Виктор Алифиренкэм а шIэжьыр къытфиухъумагъ, тауж къикIыщт лIэужмэ къафигъэнагъ.

Сицыхьэ телъ мы тхылъыр бэмэ къызэрашъхьэпэщтым, егъэджэн программэмэ аха­гъахьэмэ ишIуагъэ къызэрэкIощтым.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.