Илъэс 50-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, 1973-рэ илъэсым, непэ фэдэ мафэм Пшъэшъэ мыжъор, Дахъо, Чылыс ыкIи Азыщ гъочIэгъ­хэр, мыжъобгъоу Мэзытхьэ чIыпIэ мэхьанэ зиIэ чIыопс саугъэтхэу алъы­тагъэх.

Мы пстэури адыгэ чIыгум илъэгъупхъэ чIыпIэ цIэрыIох ыкIи инэпэеплъых, Адыгеим укъакIомэ щызэбгъэлъэгъун фаехэм яапэрэ сатырэ хэтых.

Ахэм ащыщэу зекIохэр апэу зэкIуалIэхэрэр «Черкес мыжъу» зыфаIорэ чIыопс саугъэтэу Хьаджыкъорэ Дахъорэ азыфагу илъыр ары. Ащ уемы­бгъукIоу къушъхьэмэ уанэсыщтэп. «Шъукъысэмыплъэу шъублэмыкI» ыIорэм фэдэу автомобиль гъогу гузэгум телъ мы­жъошхом ар тIоу ыгощыгъ. ЛIэшIэгъу пчъагъэхэмкIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ, къышъхьащыт къушъхьэтх кIыхьэу Унэ-КъэжъкIэ за­джэхэрэм ар къыхэзыгъэу бэмэ алъытэ. Метрэ 35-рэ илъэ­гагъ, 27-рэ ишъомбгъуагъ. Апэрэ нэплъэгъум екIолIапIэ имыIэу, хъурэябзэу къыпщэхъу, ау лъа­гъоу щыхэутыгъэхэм ащ зэ­рэдэкIуаехэрэр къаушыхьаты. ЧIыопс саугъэтым цIэ пчъагъэ иI: «Пшъэшъэ мыжъу», «Къэзэкъ мыжъу», «Черкес мыжъу». Джащ фэд, цIэ пэпчъ къызте­кIыгъэми хъишъабэ пылъ. Ахэр пчъагъэу зэтеIукIыгъэхэу непэ хъытыум къибджыкIыщтых, зе­кIозещэхэми къаIотэщтых.

Ащ ыуж нахь благъэр «Дахъо гъочIэгъкIэ» заджэхэрэр ары. Ащ нэмыкIэуи «ГъочIэгъ шIой» (учIэхьагъэу къабзэу къычIэ­кIыжьыгъуай) раIо, сыда пIомэ ыкIоцI ренэу цIынэ. Идэпкъхэми, лъэгуми етIагъор Iужъоу ателъ. Саугъэтыр Унэ-Къэжъ къушъхьэтхым игъочIэгъыбэм ахалъытэ. ЧIэхьапIэр хэмытэу IахьитIоу зэтеутыгъ. Апэрэм метрэ 50 фэдиз икIыхьагъ. Пэсэрэ лъэхъаным щыIэгъэ апэрэ цIыфхэм ар яуцупIэщтыгъэу 1957-рэ илъэсым агъэунэфыгъагъ. Археологэу Александр Формозовым ащ Iоф щишIагъ. Непэ гъочIэгъыр ашIогъэшIэ­гъонэу зекIуабэмэ зэрагъэ­лъэгъу, зекIозещэхэми яIофшIэн программэ хагъэуцо.

Чылыс гъочIэгъхэу Iуашъхьэу Шъузмэ ябг ычIэ хэшIыхьа­гъэхэр хъишъабэ зыпылъ чIыпIэхэм ащыщ. Хъулъфыгъэ чы­лысышхоу ащ дэжьым щытыр агъэуцу зэхъум ошIэ-дэмышIэу ахэр къыхагъэщыгъагъэх. Гъо­чIэгъхэр пхырызыутыгъэхэмрэ лъэхъанэу зэхьылIагъэхэмрэкIэ еплъыкIэхэр зэтекIых. Ау нафэр зы — гъочIэгъ чылысышхор IэрышIыгъ. ЧIэхьэпIэ 11 ыпэкIэ иIэщтыгъэу къаIотэжьы, ау уахътэм дакIоу ахэм ащыщыбэр зэхэуагъ. Непэрэ мафэм псэоу къэнагъэр заул ныIэп. Ахэмэ зекIохэр непи ачIащэх.

Мыжъобгэу Мэзытхьэ анахь чIыпIэ дахэу ыкIи гъэшIэгъонэу Адыгеим иIэхэм ащыщ. Хъымыщ­кIэй итемыр цыпэкIэ рекIокIы. Метрэ 1060-рэ илъэгагъэу хым шъхьащыт. Адыгэ паIор, нэку­хэр, пэр — адыгэлIыр угу къэзыгъэкIырэ сурэтэу мыжъобгым хэупкIыгъэр Мэзытхьэ ынэгоу алъытэ. Гъозэ­рыплъэ лъэныкъом укъикIы­жьы зыхъукIэ ар нафэу мыжъобгъум хэолъэгъу­кIы. Нэгум ычIэгъырэ Iахьыр, жэпкъыр 2008-рэ илъэсым щы­Iэгъэ мыжъо­къе­фэхым ыкъу­тагъ.

«Мэкъэшхо къыпыIукIэу къе­фэхыгъ. Къеу­кIорэехы зэхъум гъогоу хиулъэгуагъэр джырэ нэс мэзым хэолъагъо. Чъыгыбэ риутызэ лъагъо зыфишIыжьыгъ. ГъэшIэгъоныр, къефэх зэхъум ычIэгъ рыкIорэ гъогум къытефагъэп, ащ къышъхьапырыпкIи, ыбгъукIэ гъэхъунэм къифагъ. Ащ нэгъэупIэпIэгъу заулэкIэ ыпэу цIыфхэр зезыщэрэ автобус а чIыпIэм блэкIыгъ. Джаущтэу къызэречъэхыгъэу джырэ нэс мыжъор щыс», — къытфиIотагъ ХъымыщкIэй щыпсэоу, хъугъэ­-шIагъэм ишыхьатыгъэу Фэрхьат Иляс.

Мэзытхьэ археологическэ ыкIи тарихъ мэхьанэ ин зиIэ чIыпI. ГъэшIэгъонэу щагъэунэфыгъэмэ ащыщ адыгэ тамыгъэ 60 фэдиз зыщыхэутыгъэ мы­жъошхор. Фэрхьат Иляс илIэкъо тамыгъэ ахэм ахэтэу къычIэ­кIыгъ. Илъэс 20-кIэ узэкIэIэбэжьмэ ХъымыщкIэй щыпсэунэу къы­зыкIэкIожьыгъэм ар иушъхьагъу. Ятэжъ пIашъэхэм япсэу­пIэ рэхьатыпIэу зыфилъэгъугъ.

«КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, ти­лIэкъо тамыгъэу а мыжъом телъыр зыфыхаутыгъагъэм ыцIагъэр Уар. Дзэ пащэу щытыгъ. Дзэр игъусэу Аравийскэ хыгъэхъунэныкъом нэсыгъ. Арабхэм «Уар» аIорэп. ЛIы­хъужъ бэлахь яI Фэрхьат ыцIэу. Ащ фэдэу къаIозэ, джаущтэу Уархьатым ычIыпIэ Фэрхьат тыхъугъ. Сянэжъ «мэз чIэгъым, къушъхьэ чIэгъым тычIэсыгъ» ыIощтыгъ. Марыба къушъхьэ чIэгъба ХъымыщкIэй. Сянэжъ 1955-рэ илъэсым идунай ыхъо­жьыгъ, илъэси 115-рэ къыгъэшIагъ. Сэ ащ дэжьым илъэси 9 сыныбжьыгъ,» — илIакъо итарихъ щыщ къытфиIотагъ Фэрхьат Иляс. Непэ Мэзытхьэ зе­кIуабэ щызэблэкIы. Ащ ичыжьэ плъапIэ лъэгъо зэмылIэу­жыгъуабэ дэкIуае. ЗекIо лъэ­хъаным ахэр зэгъокI хъухэрэп. ЧIыопс дахэмрэ хъишъэ дахэу саугъэтым пылъымрэ цIыф­хэр зыфащэх.

Азэщ гъочIэгъхэри гъунэгъу Пшызэ шъолъырым къыхеубы­тэхэми, адыгэ чIыгум хэпчын умылъэкIыщт саугъэт хьалэмэт­хэу къэнэжьых. 1910-рэ илъэсым мэзым къыщызыкIухьэщтыгъэ цIыф къызэрыкIохэр ошIэ-дэмышIэу зэолIэгъэхэ гъур­быр зыфэдэ къэмыхъугъэ гъочIэгъ дахэу нэужым къы­чIэкIыгъ. Непэ Азыщ гъочIэ­гъы­шхор мыщ фэдэ саугъэт анахь инитфэу Европэм итхэм аха­лъытэ. Ыныбжь илъэс миллионитIум нахьыбэу агъэунэ­фыгъ. Метрэ 690-рэ икIыхьагъ. ­ЫкIоцI ихьалэмэтыгъэ имыза­къоу, жьэу чIэтым иIэзэгъугъэ­кIи ар цIэ­рыIу. ГъочIэгъым къе­шIэкIыгъэ чIыопсыри зекIохэр къызфа­кIохэрэм ащыщ. Чъыг шхъон­тIэшхохэр зыхэт мэзэу къыщы­кIырэм итеплъэ уеумэхъы. Азэщ къушъхьэтхэу зы­тетым ичыжьэ плъапIэ анахь дахэхэм язырэри ащ щыгъэ­псыгъ. Кавказ къу­шъхьэтхым иIошъхьэ анахь да­хэхэр ащ нэм къыфызэIуехых.

Анцокъо Ирин.