Непэ Адыгеир археологхэмкIэ шъо­лъыр гъэшIэгъон — республикэм ичIыналъэ куль­тур­нэ кIэн мини 4,2-рэ щагъэунэ­фыгъ, пчъагъэм щыщэу мини 3,9-р архео­логием исаугъэтых.

Мыекъопэ археологическэ культурэм ищыпэIуатэу Николай Веселовскэм иIофшIагъэхэм яхьатыркIэ адыгэхэм япэсэрэ чIыгу зыфэдэ къэмыхъугъэ культурэм икушъэу дунаим щы­зэлъашIагъ. Ар къызыхъугъэр илъэси 175-рэ хъугъэ.

1897-рэ илъэсым академикэу Н. И. Веселовскэм Мыекъопэ Iуашъхьэу Ошъадэ етIэн Iоф­шIэнхэр щыригъэкIокIыгъэх. Ти­эрэ ыпэкIэ я IV-рэ илъэс миным ия 2-рэ Iахь инэпэеплъ тарихъ пкъыгъо пчъагъэхэу Iуашъхьэм къыщычIихыгъэхэм джэрз пасэм илъэхъан Темыр Кавказым ищыIэкIэ-псэукIэ зыфэдагъэм ащ инэпIэхъ къызэIуихыгъ.

Непэрэ мафэхэми архео­логхэм янэплъэгъухэр Адыгеим зыфещэ, тишъолъыр ипащэхэми мы лъэныкъом анаIэ тет.

«Тарихъым ишыхьатхэр тыухъумэнхэм тыдэлажьэ, археологическэ зекIо лъагъохэм хахъо ятэгъэшIы, ушэтынхэм апае къэралыгъом ишIэныгъэлэжь анахь пэрытхэр къетэгъэ­благъэх. Мы илъэсым анахь макIэмэ археологическэ тIэн IофшIэн 30 республикэм щырекIокIы. ЗекIо зыгъэпсэфы­пIэшхом ишIын къыдыхэлъытагъэу ахэр зэхащэнхэр хабзэ», — къыхигъэщыгъ Адыгэ Рес­публикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат.

Джащ фэд КъокIыпIэм икъэралыгъо музей инаучнэ Iофы­шIэу Кирилл Днепровскэмрэ мы музеим и Темыр-Кавказ къутамэ щылэжьэрэ Кирилл Еременкэмрэ зэкIыгъухэу ДжэгокIо гъэхъунэм щырагъэкIокIхэрэ археологическэ IофшIэнэхэр.

ПстэумкIи мы илъэсми къэ­кIорэ гъэми археологическэ чIыпIэ 16-р гъэхъунэм щауплъэ­кIущт. Ащ ит Iуашъхьэхэм яз бзылъфыгъэ хьадэгъэтIылъыпIэ шIэныгъэлэжьхэм къыщагъо-тыгъ. ПэшIорыгъэшъэу зэрагъэу­нэфыгъэмкIэ, пкъыгъоу къычIа­хыгъэхэр я 15-рэ лIэшIэгъум инэпэеплъхэу алъытэ ыкIи Шытхьалэ культурэм рапхых. Ахэр: чыIухэр ыкIи дышъэпс егъэшъогъэ тыжьынкIэ зы­шъхьапэ гъэдэхэгъэ адыгэ паIом иIахьхэр.

«Iуашъхьэм къычIэтхыгъэхэр гъэшIэгъоны зышIырэр ащ фэ­дэхэр бэрэ къызэрэтымыгъотыхэрэр ары. Теубытагъэ тиIэп, ау паIом монгол лъэпкъым ишIыкIэ теплъэ иI. Джащ фэдэу дышъэ ыкIи тыжьын Iудэнэ Iахьхэр ащ къычIэтхыгъэх. ТызэрегуцафэрэмкIэ, бзылъфыгъэ хьадэм щыгъыгъэм е техъон фашIыгъагъэм ахэр щыщых», — къыхегъэщы археологическэ IофшIэнхэм адэлажьэу, КъокIыпIэм икъэралыгъо музей и Те­мыр-Кавказ къутамэу Адыгеим щыIэм иIофышIэу Кирилл Еременкэм.

Археологическэ IофшIэнхэм ауж блэкIыгъэм инэпэеплъ пкъыгъохэр зэкIэ КъокIыпIэм икъэралыгъо музей икъутамэ IэкIагъэхьажьыщтых ыкIи тичIыгу итарихъ инэкIубгъохэр зэтегъэуцожьыгъэнхэм фэлэжьэщтых.

Анцокъо Ирин.