Веселовский Николай Иван ыкъор – урыс археолог, КъокIыпIэм, Гурыт Азием, Къырым, Кавказым ятарихърэ яархеологиерэ язэгъэшIакIу. Ар къызыхъугъэр илъэси 175-рэ хъугъэ.

Самарканд тIын-уплъэкIун Iофхэр апэ щызэхищэгъагъэх, апэдэдэ хы ШIуцIэ Iушъом скиф саугъэтыжъхэм яуплъэкIун щыфежьэгъагъ, Улэ ыкIи Къэлэрмэз Iуашъхьэхэр, Ошъадэ ригъэтIагъэх. Мам­ры­къуае (Новосвободнэм) Хьащпэкъ испу­­нэхэр апэ щиуплъэкIугъэх, Iошъхьэш­хоу Солоха Украинэм щаригъэтIыгъагъ.

ЗэлъашIэрэ археологыр 1848-рэ илъэсым шэкIогъум и 12-м (24-м) Москва къыщыхъугъ, ау яунагъо къалэу Вологдэ кощыжьыгъагъэ ыкIи гимназиер ащ къыщиухыгъ. Санкт-Петербург универ­ситетым IэкIыб къэралыгъуа­бзэхэмкIэ ифакультет 1869-рэ илъэсым чIахьи, 1873-м къыухыгъ. Егугъузэ зэреджагъэм пае кIэлэегъаджэу къычIагъэнэжьыгъагъ.

Университетыр къызщиухыгъэ лъэхъаным тефэгъагъ дзэ зекIо купым хэтэу 1873-рэ илъэсым Хива зыкIогъагъэр. Джащыгъум шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэм Хива хъаныгъом ынаIэ тыридзэнэу хъугъагъэ ыкIи ащ фэгъэхьыгъэ диссер­тациеу «Очерки историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящего» зыфиIорэр 1877-рэ илъэсым универ­ситетым къыщигъэшъыпкъэжьыгъ ыкIи КъокIыпIэ тарихъымкIэ магистрэ ашIыгъагъ. Ащ къыщегъэжьагъэу шIэны­гъэлэжьыр КъокIыпIэ тарихъымкIэ кафед­рэм идоцентыгъ, ригъаджэщтыгъэх.

Веселовскэр 1890-рэ илъэсым къыще­гъэжьагъэу университетым ипрофес­сорыгъ, КъокIыпIэм итарихърэ иархеоло­гиерэ афэгъэхьыгъэ хэушъхьафыкIыгъэ курсхэм къащеджэщтыгъ. Урысыем иар­хеологие и КъокIыпIэ обществэ икъутамэ игъэIорышIакIощтыгъ ыкIи экспедициехэр ежь зэхищэщтыгъэх, ау изакъоу пэщэныгъэ адызэримыхьэу, цыхьэшIэгъу унэшъошIхэр иIэхэу ыгъатIэщтыгъэх. «Открытый лист» зыфа­Iорэр Императорскэ археологическэ Комиссием къыIихыти, зигъэтIахэхэкIэ зэфэхьысыжьхэр ежь-ежьырэу ышIыжьыщтыгъэх ыкIи а комиссием рихьылIэжьыщтыгъэх.

Къыблэ лъэныкъом илъэс къэс Iоф зэрэщишIэрэм елъытыгъэу, хы ШIуцIэ Iушъом, Анапэ, 1895 — 1917-рэ илъэсхэм, илъэс 20-м ехъурэ, дачэ щыриIэу гъэмафэрэ дэсыщтыгъ, Iоф щишIэщтыгъ. Унэу зэрысыщтыгъэр джыри а къалэм дэт.

Н. И. Веселовскэр 1914-рэ илъэсым шэкIогъум и 29-м ШIэныгъэхэмкIэ академием и Тарихъ-бзэшIэныгъэ къутамэ ичлен-корреспондентэу хадзы­гъагъ. Археологием имызакъоу, истори­ографиемкIэ, нэмыкI лъэныкъо­хэмкIэ IофшIэгъэ дэгъухэр къыгъэнагъэх. Ахэм къахэбгъэщымэ хъущт Урысые археологие обществэм илъэс 50-м игъэхъагъэхэм зэфэхьысыжь зэрафишIы­гъэр.

Пшызэ шъолъыррэ Урысыем икъыблэрэ саугъэт 600-м ехъу щаригъэуплъэкIугъ. Илъэс 30-у археологием зыпылъыгъэм, илъэс 29-м экспедициехэу зэхищэщты­гъэхэм, тичIыналъэ имызакъоу, Къырым, Тенэ ыкIи Днепрэ Iушъохэм пкъыгъо хьалэмэтыбэ къащагъотыгъ.

Николай Иван ыкъом тихэгъэгу иархеологие хэмыкIокIэжьынэу лъэуж куу, лъэуж дахэ къыхигъэнагъ.

Археолог цIэрыIом 1918-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 12-м идунай ыхъожьыгъ.

Ошъадэ етIэнхэу зэрэхъугъэр

Я XIX-рэ лIэшIэгъум Кавказ заор заухым, хэгъэгум игупчэ шъолъыр къырагъэкощыкIхэзэ цIыфыбэ Пшызэ шъолъыр, «чIыгукIэм» къырагъэтIыс­хьэгъагъэх. Ти Хэкужъ Iошъхьабэу итхэм пкъыгъо лъапIэхэр зэрачIэлъхэр зашIэм, хъункIакIохэр, куп-купэу зэхахьэхи, къачIахыхэрэр ащэхэу е агъэткIухэу фежьэгъагъэх. Археологие саугъэтхэр бэдэдэу зэрашъункIыхэрэ къэбарыр археологиемкIэ Комиссием зылъэIэсым, профессорэу Н. И. Веселовскэр талъэныкъо къагъэкIогъагъ. Джащыгъум 1896-рэ илъэсым станицэщтыгъэу Белореченскэм (Шытхьалэ) ихэгъуашъхьэ­хэм Iошъхьэ 56-рэ ащаригъэтIыгъагъ.

КъачIахыгъэ пкъыгъомэ афэдэхэр зыпарэкIи къамыгъотыгъэхэу хьалэмэт шъыпкъагъэх, арыти, хэушъхьафыкIыгъэу Белореченскэ (Шытхьэлэ) археологие культурэ шIэныгъэм хагъэхьагъ. Тиадыгэ тарихъ ия XIII — XV-рэ лIэшIэгъухэр ащ къыхеубытэх.

Енэгуягъо, ащыгъум нарт Iуашъхьэу Ошъадэ икъэбар Веселовскэм адыгэ горэм къыфиIотэгъагъэкIэ. Iофы зыригъэшIи, Мыекъупэ къакIуи, Iуашъхьэр зэпиплъыхьэгъагъ. ЯтIэу телъыр зэрамыгъэфыкъуагъэр ыгъэунэфыгъагъ ыкIи къихьащт илъэсым етIэнэу рихъухьэгъагъ.

ЖъоныгъокIэ мазэм 1897-рэ илъэсым профессорымрэ сурэтышI цIэрыIоу Рерих Константин Иван ыкъомрэ зэгъусэхэу Мыекъуапэ къэкIогъагъэх. IофшIэнхэр рамыгъажьэхэзэ абдзахэхэмрэ мэхъош­хэмрэ ятхьэлъэIупIэщтыгъэу, хэсэ зэIукIапIэщтыгъэу тхьэчIэгъ мэзыр къызго­тыгъэ Ошъадэ исурэт инэу Рерих ышIыгъагъ ыкIи зэкIожьым зыдищэжьы­гъагъ.

КъычIахыгъагъэхэр

Мыекъуапэ итемыр-къокIыпIэкIэ къэлэ гъунэм щытыгъэ Ошъадэ ригъэтIэнхэу профессорым цIыфхэр ыубытыхи, экспе­дицие зэхищэгъагъ. А лъэхъаным археологхэр Iуашъхьэхэм зэрятIэщтыгъэ­хэм фэдэу, ыгузэгу къазгъырхэмкIэ метрихырэ ныкъорэ ишъомбгъуагъэу ратIыхыгъагъ. ЯтIэр ылъачIэ нэсэу зыдатIыкIым, етIэф мыжъо зэпыутыгъэхэр зэфэдэкIэ ылъапсэ къыухъурэихьэу къегъэтIылъэкIыгъэхэу къыхагъэщы­гъагъэх. А мыжъо кромлехым ыкIоцI пхъэмбгъу IужъухэмкIэ зэпыутыгъэхэу, бэнищ зэхэтэу къычIагъотэгъагъ. Метрэрэ сантиметрэ 42-рэ якуугъагъ. БэнычIэхэр къулэджэ мыжъуакIэхэмкIэ гъэпкIэгъагъэх, къуачIэмэ пкъэужъыехэр ачIэтIэгъагъэх. Хьэдэ зырызэу къэунэмэ аралъхьажьыгъагъэхэм алъакъохэр акIэушхуагъэхэу, ашъхьэхэр къыблэмкIэ гъэзагъэхэу, яджабгъурэ лъныкъохэм ателъыгъэх.

КъыблэмкIэ гъэзэгъэгъэ бэн нахь быхъум дэлъыгъэ хьэдэкъупшъхьэмэ пкъыгъуабэ апылъыгъ: дышъэ къэгъа­гъэхэр зытешIыхьэгъэхэ диадемэм ышъхьэ къыухъурэищтыгъ, щыгъышхохэу ыкIи щыгъыжъыехэу тыжьыным, дышъэм, мыжъо лъапIэхэм ахэшIыкIыгъэхэр япчъагъэкIэ миным ехъущтыгъэх. Дышъэ тенэчмэ ахэутыгъэгъэ дышъэидэ аслъан­хэмрэ цухэмрэ, акIэлъэныкъохэр къатепшыхэу, пшIы пчъагъэ хъущтыгъэх. Лъэбакъохэрэм фэдэу шIыгъэхэу, зэрэтырадэщт гъонэжъыехэр агъунэмэ ахэхыгъагъэх. Гъэнэфагъэу ахэр ищыгъын горэм идэгъагъэх. Дышъэидэхэр джары апэ зыфэдагъэхэр. Охътабэ тешIи, лIэшIэгъу гурытхэм сырымэхэр, дышъэ Iуданэхэр яIэхэ зэхъум, хадыкIыхэу рагъэжьэгъагъ.

Хьадэкъупшъхьэм ыбгъукIэ 8 хъухэу тыжьын сырбыхэр зы метрэрэ санти­метрэ 17-хэр якIыхьагъэхэу щылъыгъэх. Ахэм апагъанэщтыгъэ дышъэхэу цу скульптуритIу, тыжьынхэу — тIу къаго­лъыгъэх.

БэнычIэм хьакъу-шыкъу зэмлIэужы­гъохэр: дышъэм, тыжьыным, етIэ гъэжъагъэм ахэшIы­кIыгъэу итыгъэх. Абгъу­кIэ джэрз ыкIи мыжъо Iэмэ-псымэ­хэр щызэхэлъыгъэх. Ошъадэ ятIэу те­лъыр зэкIэ зэрэтыра­мы­хыгъэзэ, пкъыгъо 7000 фэдиз къычIа­хыгъагъ.

Мыекъопэ Iуашъ­хьэм итIын заухым, жъоныгъуакIэм и 25-м профессорыр стани­цэу Костром— ­ ­с­коим кIогъагъэ. Ащ Iуашъхьэу щатIыгъа­гъэм дышъэ шъыхьэу см 33-рэ зиинагъэу, мэIу теIулIэщтыгъэр къыщычIахыгъагъ.

ЗэрэхъугъэмкIэ, зэкIэмэ агъэшIэгъорэ дышъэ цу скульп­ту­рэхэмрэ дышъэ шъы­хьэу лъэшэу чъэрэм­рэ мэзэ зэкIэлъыкIо­хэм, апэрэ­хэр – жъоны­гъуа­кIэм, адрэр – мэкъуогъум Ады­геим къыщагъо­ты­гъэх.

ШIэныгъэлэжь цIэ­ры­Iом апэ къыхигъэ­щыгъэ археологие культурэхэм ахэхьэрэ саугъэтхэр чIыпIа­бэмэ ащатIых. Лъа­гъо­­хэу къыхигъэщыгъэхэм археологхэр непэ арэкIох, тарихъым, археологием хэхъоныгъэшхохэр фашIых.

Пшызэ шъолъыр, ижъырэ Адыгеим яархеологие изэгъэшIэн апэ езыгъэ­жьэгъэгъэ профессорэу Николай Иван ыкъом, тятэжъ пIашъэмэ якIэныжъхэм якъыхэгъэщыжьынрэ яуплъэкIунрэ иIахьышхо зэрахилъхьагъэмкIэ дахэкIэ ыцIэ къепIогъэ зэпытыгъэми, бэ хъущтэп.

ТЭУ Аслъан.