Сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм хэгъэхъогъэнымкIэ Адыгэ республикэ институтыр къызызэIуахыгъэр мыгъэ илъэс 85-рэ хъугъэ. Ащ фэдиз уахътэм республикэм ис кIэлэегъаджэхэм лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ яшIэныгъэхэм ахэгъэхъогъэным ар фэIорышIагъ.

Гъогоу къыкIугъэр

1938-рэ илъэсым чъэпыогъум и 28-м Адыгэ хэку методическэ кабинетэу ар къызэIуахыгъагъ, апэрэ пащэу иIагъэр Иван Кобыш. Ар яIэшъхьэтетэу кIэлэ­егъаджэхэм яIофшIэнкIэ зишIуагъэ къэкIощт апэрэ тхылъ цIыкIухэр къыда­гъэкIыхэу аублагъ. Анахьэу анаIэ зытетыгъэр езыгъэжьэгъэкIэ кIэлэ­егъаджэхэр ары. 1940-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 1-м хэку методическэ кабинетым епхыгъэу кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэхэм зыщахагъэхъощт Адыгэ хэку институт къызэIуахыгъ. Бэ темышIэу Хэгъэгу зэошхор къежьагъ, Адыгеим гъэсэныгъэмкIэ исистемэ ащ чIэнэгъэшхо ригъэшIыгъ. 1942 — 1943-рэ илъэсхэм фашистхэм гурыт еджэпIэ 87-рэ зэха­гъэтэкъуагъ, пчъагъэ ахъункIагъ. 1943 — 1944-рэ илъэсхэм еджэпIэ 277-рэ зэтырагъэпсыхьажьыгъ ыкIи яIофшIэн аублэжьыгъ.

Илъэс зэкIэлъыкIохэм институтым ыцIэ, пащэхэр пчъагъэрэ зэблихъугъэх. 1945 — 1954-рэ илъэсхэм В.В. Российскэр, В. А. Чупрета, А. О. ХъорэлIыр, М. М. Хъунэр пащэу иIагъэх. Институтым иIофышIэхэм кIэлэегъаджэхэм апае курсхэр, семинархэр зэхащэщтыгъэх, IэпыIэгъу афэхъущтыгъэх. 1940 — 1953-рэ илъэсхэм методическэ сборники 6 къыдагъэкIыгъ.

1954-рэ илъэсым БрантI Щэбан институтым пащэ фашIыгъ ыкIи илъэс 34-рэ мы IэнатIэр ыIыгъыгъ. Мыщ Iоф щызышIэхэрэм япчъагъэ зэримыкъурэм къыхэкIэу РСФСР-м просвещениемкIэ иминистрэ тхыгъэ фагъэхьи, 1955-рэ илъэсым нэбгыри 4 зыщылажьэщтыгъэ IофшIапIэм ипчъагъэ нэбгырэ 13-м нагъэсыгъагъ. БрантIым ихьатыркIэ институтыр шъолъырым иметодическэ гупчэ хъугъэ, кIэлэегъэджэ пчъагъэмэ илъэс къэс ясэнэхьаткIэ яIэпэIэсэныгъэ хагъэхъон амал яIагъ, краеведческэ материалхэр аугъоигъэх.

1987-рэ илъэсым институтым ипащэу Хъымыщ Казбек тырагъэхьагъ. Гъэсэныгъэм исистемэ зэрэхигъэхъощтым ар пылъыгъ, 1989-рэ илъэсым адыгэ филологиемкIэ, тарихъымкIэ, культу­рэмкIэ, педагогикэмкIэ ыкIи психо­логиемкIэ кафедрэхэр къызэIуахыгъэх, илъэс тешIагъэу кIэлэцIыкIухэу джыри гурыт еджапIэм чIэмыхьагъэхэм ыкIи пэублэ классхэм арысхэм апае, общест­веннэ, естественнэ-хьисап шIэны­гъэхэмкIэ, бзэмкIэ ыкIи литературэмкIэ кафедрэхэр агъэпсы.

1992-рэ илъэсым АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ иунашъокIэ гъэсэныгъэм хэхъоныгъэхэр егъэшIыгъэнхэмкIэ Адыгэ республикэ Гупчэ ашIыжьыгъ ыкIи ГъукIэлI Руслъан пащэ фашIыгъ. Лъэныкъо зэфэшъхьафхэм япхыгъэ кафедрэхэр ыкIи отделхэр къызэIуахыгъэх. 1996-рэ илъэсым АР-м и Президент иунашъокIэ сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм щыхэгъэхъогъэнымкIэ Адыгэ республикэ институт ашIыжьыгъ, Мамгъэт Къасимэ пащэ фашIыгъ. Илъэсрэ Iоф ышIагъэу Адыгэ къэралыгъо университетым епхыгъэу сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм хэгъэхъогъэнымкIэ институт ашIыжьи, Ушъухъо Дамир пащэу агъэнэфагъ. 1999-рэ илъэсым Едыдж Аминэт мы IэнатIэр фагъэшъошагъ. 2002-рэ илъэсым АР-м иминистрэхэм я Кабинет иунашъокIэ АР-м гъэсэ­ныгъэмкIэ къэралыгъо бюджет гъэпсыкIэ зиIэ сэнэхьат тедзэ языгъэгъотырэ къу­лы­къушIапIэу «Сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм хэгъэхъоныгъэмкIэ Адыгэ республикэ институт» ашIыжьыгъ.

2012-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу институтым ипэщагъ биологие шIэны­гъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Бэрзэдж Анетэ, 2015-м къыщыублагъэу пащэм иIэнатIэ ипшъэрылъхэр ыгъэ­цэкIагъ Нэгъой Джанщыр. 2017-рэ илъэсым ищылэ мазэ институтым итхьаматэ фашIыгъ педагогикэ шIэны­гъэхэмкIэ кандидатэу, доцентэу Тхьагъу Фатимэ.

Непэрэ мафэр

— 2018-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу зэхъокIыныгъэшхо тфэхъугъ. Гъэсэныгъэм епхыгъэ зыкI механизмэу институтым Iоф ешIэ. Республикэм икIэлэегъаджэхэм язэхэщэкIо-методическэ ыкIи научнэ площадкэу тыщыт. КIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэхэм зэрахэдгъахъорэм дакIоу тхылъхэр, методическэ IэпыIэгъухэр къыдэтэгъэкIых. 2018-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу проектнэ IофшIэнхэм япхыгъэ зэнэкъокъухэм тахэлажьэ ыкIи текIоныгъэхэр къыдэтэхых. 2019-рэ илъэсым лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ типроекти 4 анахь дэгъухэм ахалъытагъ. Субсидиеу къытатыгъэм ишIуагъэкIэ институтыр аужрэ шапхъэхэм адиштэу зэтедгъэпсыхьагъ. АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ишIуагъэкIэ институтым игъэкIотыгъэ гъэцэкIэжьынхэр рашIы­лIагъэх. Непэ тиIофшIэн хэдгъэхъонымкIэ, ыпэкIэ тылъыкIотэнымкIэ ищыкIагъэр зэкIэ тIэкIэлъ, — еIо Тхьагъу Фатимэ.

Сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм зыща­хагъэхъорэ Адыгэ республикэ институтым егъэджэн-методическэ IофшIэнымкIэ пащэм игуадзэу Нэгъой Джанщыр Iоф ешIэ. ШIэныгъэ ыкIи инновационнэ IофшIэнымкIэ пащэм игуадзэр Шорэ Жанн, гъэсэныгъэм ишъолъыр системэ хэгъэхъогъэнымкIэ пащэм игуадзэр Джамиля Хариевар ары. Джащ фэдэу финанс IофшIэнымкIэ пащэм игуадзэр Абрэдж Руслъан. Ащ нэмыкIэу институтым Совет щызэхащагъэу игъэкIотыгъэу Iоф ешIэ. Непэрэ мафэм кафедри 4 хэхьэ. КъэбарлъыгъэIэс хьисап ыкIи естест­веннэ–научнэ гъэсэныгъэм епхыгъэр Тхьагъу Фатим. Гуманитар ыкIи эсте­тическэ гъэсэныгъэмкIэ кафедрэм ипащэр Сусана Бедукадзе. Гурыт еджа­пIэхэм джыри ачIэ­мыхьа­гъэхэм, пэублэ классхэм, гъэсэныгъэ тедзэм, про­фессиональнэ гъэсэныгъэм ыкIи пIуны­гъэм япхыгъэ кафедрэм ипащэр Ниныхъу Нурыет. ПедагогикэмкIэ, психологиемкIэ ыкIи гъэсэныгъэмкIэ гъэIорышIапIэм епхыгъэм ипащэр Оксана Клипальченкэр ары.

Отделищэу гощыгъэхэу Iоф ашIэ. Тхьапэхэм ыкIи Iоф щызышIэхэрэм яIофхэр зэхэзыфырэ отделыр зыIэ илъыр ПратIэкъо Саният, егъэджэн IофшIэ­нымкIэ, гъэсэныгъэм идэгъугъэ уасэ фэшIынымкIэ отделым ипащэр Индрыс Роз. Редакционнэ–къэбэрлъыгъэIэс отде­лым ипащэр Къайтмэс Нэфсэт. Джащ фэдэу ресурснэ къэбарлъыгъэIэс-тхылъ­еджэпIэ шъолъыр гупчэм Iоф ешIэ, ащ ипащэр Джарымэкъо Роз.

АпэрэмкIэ, институтыр зыфэIорышIэрэр республикэм ис кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэхэм ахэгъэхъогъэныр ары. Илъэсищ тешIэ къэс предмет зэфэшъ­хьафхэмкIэ кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэ­хэм зыщахагъэхъорэ курсхэм Iоф ашIэ, ащ дыкIыгъоу семинархэр, Iэнэ хъура­ехэр, конференцие зэфэшъхьафхэр афызэхащэх. КIэлэегъаджэхэр курсым зэрэщыIагъэхэр къэзыушыхьатрэ тхылъ­хэр кIэухым аратыжьых. Илъэс къэс шIэныгъэ-практическэ конференцие пчъагъэ зэхащэ. Предмет пэпчъ спе­циалист гъэнэфагъэ епхыгъэу курсхэр зэхащэх, Адыгэ къэралыгъо универ­си­тетым икIэлэегъаджэхэр, кIэлэегъэджэ пэрытхэр, IофшIэгъэ гъэнэфагъэ зыIэкIэлъхэр къырагъэблагъэх, Iоф адашIэ. Илъэс къэс курсэу зэхащэхэрэм ахэхъо. ГущыIэм пае, гурыт еджапIэм джыри мыкIорэ сабыйхэм апае зэхащэгъэ курсхэм мыгъэ нэбгырэ мини 2-м ехъу ахэлэжьагъ.

Адыгабзэм икъызэтегъэнэжьын

Адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ, икъэу­хъумэнкIэ АР-м шIэныгъэмрэ гъэсэны­гъэмрэкIэ и Министерствэрэ сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм зыщахагъэхъорэ Адыгэ республикэ институтымрэ IофшIэнышхо зэшIуахы. Илъэс пчъагъэ хъугъэу бзэм епхыгъэу КIэсэбэжъ Нэфсэт Iоф ешIэ. Ащ къызэрэтиIуагъэмкIэ, республикэм ит гурыт еджапIэхэм адыгабзэр зэращы­зэрагъашIэрэм гъунэ лъафы. Мэхьанэ ин зиIэ Iофыгъоу зэшIуахыгъэхэм ащыщ адыгабзэр ныдэлъфыбзэу зэзы­гъашIэхэрэм апае Iоныгъом и 1-м ехъулIэу тхылъыкIэхэр республикэм къызэрэщыдагъэкIыгъэхэр.

— Адыгабзэр ныдэлъфыбзэу зэгъэшIэ­гъэнымкIэ программэу тиIэр зэкIэ 2020-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу федеральнэ къэралыгъо гъэсэныгъэ шапхъэхэм яреестрэ хэхьагъэх. Ахэр а 1-рэ классым къыщегъэжьагъэу я 11-м нэс адыгабзэмкIэ ыкIи литературэмкIэ программэх. Мы илъэс дэдэм я 10 — 11-рэ классхэм апае тхылъыр «федеральный перечень учебников» зыфиIорэм хэхьагъ. Мы программэхэм ялъытыгъэу 2021-рэ илъэ­сым адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэкIэ тхылъхэм ятхын едгъэжьэгъагъ. Ар Iофыгъо псынкIагъэп, сыда пIомэ зы классым зы тхылъэп ищыкIагъэр. Тхы­лъым игъусэн фаех электроннэ тхылъ­хэр, кIэлэегъаджэм пае методическэ Iэпы­Iэгъур. Литературэр пштэмэ, хресто­матиер къыхэхъо, егъэджэн пособиери кIыгъун фае. УблэпIэ еджапIэхэм ящыкIагъэр нахьыб, кIэлэеджакIохэр зыдэтхэщт тетрадьхэри акIыгъунхэ фае. Зы тхылъым ычIыпIэкIэ тхылъищ — тфы къекIы. Ащ «егъэджэн-методическэ комплекскIэ» теджэ. КъэIогъэн фае, джырэ нэс тхылъэу тызэреджэщтыгъэхэр егъэджэн пособиекIэ кIощтыгъэх, тхылъыцIэ яIэным пае джащ фэдиз Iофышхо зэшIохыгъэ хъугъэ, — еIо редакционнэ-къэбарлъыгъэIэс отделым инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу, педагогическэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу КIэсэбэжъ Нэфсэт.

2021-рэ илъэсым АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм хэгъэхъогъэнымкIэ Адыгэ республикэ институтыр игъусэу «Фонд сохранения и изучения родных языков народов Российской Федерации» зыфи­Iорэ зэнэкъокъум хэлажьэхи, проек­титIукIэ текIоныгъэ къыдахыгъ. Урысыем игурыт еджапIэхэм апае тхылъхэр тхыгъэнымкIэ ахъщэ зыпылъ проектхэу ахэр щытыгъэх, зэрифэшъуашэу къаратыгъэ ахъщэр агъэфедагъ. Илъэ­сыкIэ еджэгъум адыгабзэр ныдэлъ­фыбзэу зыгъэфедэхэрэм аужырэ шапхъэхэм адиштэрэ тхылъхэр кIэу аратыгъэх, кIэлэ­еджакIохэм адыгабзэр ашIо­гъэшIэгъонэу зэрагъэшIэнымкIэ ахэр Iэрыфэгъух. Республикэм имы­закъоу, Успенскэ районми, Шъачэ, ПсышIуапэ къыкIэлъэIухи арагъэщагъэх. Шапхъэу пылъымкIэ, илъэсиплIым къыкIоцI а тхылъхэмкIэ рагъэджэщтых, ащ ыуж джыри хэплъэжьыщтых, зэхъокIыныгъэхэр фашIынхэ алъэкIыщт.

— Апэрэ классым къыщегъэжьагъэу ябгъонэрэ классым нэс апае тхылъхэр тхыгъэнхэм фэшI къафагъэшъошэгъэ ахъщэр агъэфеди мы Iофыгъошхор зэшIохыгъэ хъугъэ. ГъэрекIо адыгабзэр ныдэлъфыбзэу зэрагъэшIэнымкIэ тхылъхэр федеральнэ перечнем хэхьагъэх. Джы зэрэхъурэмкIэ, а 1-рэ классым щегъэжьагъэу я 11-рэ классым нэс апае тхылъхэр бзэмкIэ федеральнэ перечнем хэтых. Мы тхылъхэр къыдэ­кIынхэм ыпэкIэ республикэм имуни­ципалитетхэм арыт еджапIэ пэпчъ тхылъ пчъагъэу ищыкIэгъэщтыр минис­терствэм зэригъэшIагъ, — къыкIегъэтхъы тигу­щыIэгъу. 2022-рэ илъэсым адыгэ литературэмкIэ тхылъхэм ятхыни республикэм щызэ­хащагъ. Бэ темышIэу къыдэкIынхэу мэгугъэх.

Къыхэгъэщыгъэн фае, адыгабзэр зыгу рихьэу дэгъоу зышIэрэ кIэлэцIыкIухэри зэрэтиIэхэр. Ахэм яшIэныгъэхэр аушэты ашIоигъоу, анахьэу я 9-рэ классыр къэзыухыхэрэм зэфэхьысыжь ушэтыныр адыгабзэмкIэ атынэу къыхахы. УпчIэхэм язэхэгъэуцон, IофшIэнхэм яуплъэкIун зипшъэрылъыр институтыр ары.

АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ институтыр игъусэу я 5 — 8-рэ классхэм апае республикэ зэнэкъокъоу «Сыбзэ дахэу адыгабзэ…» зыфиIорэр, шIэжьым фэгъэхьыгъэ сочинениехэр къызэрахьылIэрэ респуб­ликэ заочнэ зэнэкъокъу зэхащагъэх. Мы аужрэ илъэсхэм адыгабзэмкIэ, адыгэ литературэмкIэ анахь кIэлэегъэджэ, кIэлэпIу дэгъур агъэунэфы. «Сыбзэ сидунай» зыфиIорэ республикэ зэнэ­къокъур, Н.И. КIэсэбэжъым имэфэкI мафэ ехъулIэу шъолъырхэр зыхэлэжьэгъэ научнэ-практическэ конференциеу «ШIэны­гъэлэжь — кIэлэегъадж — гъэса­кIу» зыфиIорэр ыкIи нэмыкIыбэ зэхащагъ.

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр

Мы аужырэ илъэсхэм кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм яIофшIэн фэгъэхьыгъэ зэхъокIыныгъэхэр бэу щыIэх. Социальнэ-коммуникативнэ хэхъоныгъэхэм атетэу яIофшIэн зэхащэныр, лъэныкъо зэфэшъ­хьафхэм кIэлэцIыкIухэм хэшIыкI афыря­Iэныр, жэбзэ дахэ аIулъыныр, худо­жественнэ-эстетикэм ыкIи спортым алъэныкъокIэ Iоф адашIэныр ары пшъэ­рылъ шъхьаIэр.

Къыхэгъэщыгъэн фае, тиреспубликэ пилотнэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ 25-мэ адыгабзэр ащызэрагъашIэ. Ахэр группэ 64-рэ мэхъу, кIэлэцIыкIухэм адыгабзэр игъэкIотыгъэу арагъашIэ.

— Федеральнэ гъэсэныгъэ программэм диштэу мето­дическэ IэпыIэгъухэр нэмы­кIэу гъэпсыгъэ хъугъэх. Шапхъэхэм къызэрэда­лъытэрэмкIэ, кIэлэцIыкIухэм Iоф зэрадашIэрэм ипроцент 60-р федеральнэ программэм диштэу, 40-м лъэпкъ нэшанэ хэлъэу гъэпсыгъэн фае. Мыщ фэгъэхьыгъэ прог­раммэу зэхэдгъэуцуагъэр тисайт ит. Жабзэм ихэгъэ­хъон анахь мэхьанэ зиIэ лъэныкъоу тлъытагъэ. Ар лъэныкъуитфыкIэ зэтеу­тыжьыгъ. ГущыIэм пае, сурэт ашIыгъэмэ, ащ ады­габзэкIэ къытегущыIэнхэ фае, адыгабзэкIэ орэд къаIон, кIэлэцIыкIухэм адэгущыIэхэзэ хэтэ цIыкIу­хэм Iоф ащарагъэшIэн, хэтэрыкIхэм, къэгъагъэхэм псы акIарагъэкIэн фае. Адыгэ гущыIэхэр агъэфе­дэхэзэ жабзэм ихэгъэхъон анаIэ тетын зэрэфаер ары программэм пхырытщыгъэр. Ау ащ къикIырэп нэмыкI лъэныкъохэр чIэнагъэ хъун­хэу, ахэми тадэлажьэ, ыпэкIэ тызэрэлъыкIотэщтым ыуж тит. Джырэ лъэхъан телефоныр яцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу аIыгъ, урысыбзэкIэ апэрэ гущыIэхэр къаIох. Интерактивнэ джэ­гуалъэу къыдагъэ­кIыхэрэм яшIуагъэ къэкIонэу сэлъытэ, — еIо КIэсэбэжъ Нэфсэт.

Ыпэрэ илъэсхэм афэдэу мыгъи кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэхэм ахэ­зыгъэхъорэ курсхэр, семинархэр инсти­тутым зэхещэх. Ахэм темэу яIэхэр джырэ лъэхъаным елъытыгъэу зэхъокIых. Адыгеим имызакъоу, нэмыкI респуб­ликэхэм ащызэхащэрэ шIэныгъэ-прак­тическэ конференциехэм институтым иIофышIэхэр ахэлажьэх, нэмыкI шъо­лъырхэм ящысэтехыпIэх. Адыгабзэм изэгъэшIэн кIэлэцIыкIухэм зэраIэкIэзырэр къыдалъытэзэ, ащ епхыгъэу IофшIэнэу яIэхэмкIэ адэгуащэх. Успенскэ районым, Шъачэ, ПсышIуапэ ащызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм ренэу ахэлажьэх. Налщык, Хакасием, Казань ащызэхащэщт Iофтхьабзэхэми ахэлэжьэнхэ мурад яI.

ШэкIогъу мазэм лъэныкъо зэфэшъ­хьафхэм япхыгъэ Iофтхьабзэхэр бэу зэхащэщтых. Ахэм ащыщых гурыт еджапIэм джыри мыкIуагъэхэм ыкIи чIэсхэм абзэ ашIэным фэгъэхьыгъэ курсхэр, ащ логопедхэр, дефектологхэр къырагъэблэгъэщтых. Ащ нэмыкIэу гурыт еджапIэхэм къащызэIуахыгъэ музейхэм Iоф ащызышIэхэрэм апае егъэджэнхэр щыIэщтых, федеральнэ къэралыгъо гъэсэныгъэ шапхъэхэм ялъытыгъэу пэублэ классхэм Iоф ащызышIэхэрэм адэлэжьэщтых, джырэ лъэхъаным диштэрэ егъэджэн сыхьатхэр зэрэзэ­хащэщтхэр афаIуатэх, гурыт еджапIэхэм ахэт тхылъеджапIэхэм яIофышIэхэм джырэ технологиехэр къызфагъэфедэзэ Iоф зэрашIэн фаер арагъэлъэгъущт. Терро­ризмэм ыкIи экстремизмэм апэ­шIуе­кIогъэным фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэр ренэу зэхащэх. ГъэхъэгъэшIухэр яIэхэу ямэфэкI пэгъокIыгъэх.

ДЕЛЭКЪО Анет. Сурэтхэр: Артур Лаутеншлегер.