Композиторэу, адыгэ музыкальнэ фольклорым иугъоякIоу Г. М. Концевич къызыхъугъэр илъэси 160-рэ хъугъэ.

Адыгэхэм яфольклор бай бэдэдэ шIагъэу хэгъэгу ыкIи IэкIыб къэралыгъо ушэтакIохэм анаIэ къытырадзагъэу щытыгъ. Тызэрэщыгъуазэу, я XIX-рэ лIэшIэгъум зэлъашIэрэ компози­торхэу А. А. Алябьевым, М. А. Балакиревым, нэмыкIхэми япроизведение зырызхэми адыгэ орэд мэкъамэу атхыжьыгъэхэм яплъышъо къатехьэ.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъом адыгэхэм ямузыкальнэ кIэн угъоижьыгъэнымкIэ, зэгъэ­шIэгъэнымкIэ Iофышхо зышIэгъэ музыковедхэм ыкIи композиторхэм ащыщ зэчый ин зыхэлъыгъэ музыкантэу ыкIи фольклористэу Григорий Концевич. Ар шэкIогъум и 17-м, 1863-рэ илъэсым Пшызэ шъолъыр ит станицэу Старонижестебилевскэм щыпсэущтыгъэ къэзэкъ унагъом къыщыхъугъ. ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу лъэпкъ орэдхэр икIэсагъэх. ЕджапIэм щеджэщтыгъ джыри къэзэкъ орэдхэр ытхыхэу зырегъажьэм. Станицэм дэтыгъэ училищыр дэгъу дэдэу къызеухым, Григорий Концевич Пшызэ кIэлэ­егъэджэ семинарием агъэкIогъагъ, фольклор материалхэр зэрэптхыщт шIыкIэри ащ къыщыIэкIэхьагъ. Нэужым Тенгинскэм дэт еджапIэм кIэлэегъа­джэу IофшIэныр щыригъэжьэ­гъагъ, ау ар зэпигъэуи Петербург кIуагъэ музыкэмкIэ гъэсэныгъэ зэригъэгъотынэу.

1887-рэ илъэсым Г. М. Концевич Придворнэ орэдыIо куп зэхэтым ирегент класс хатхэ, ар урыс хор культурэм игуп­чагъ. Мы уахътэм еджапIэм иIэшъхьэтетыгъ композитор цIэрыIоу М. А. Балакиревыр, ащ специалистхэм яухьазырыныгъэ лъэ­шэу мэхьанэ ритыщтыгъ.

Темыр къэлэшхом еджэныр къыщиухи, Концевич орэдым фигъэсэнхэ ыкIи мэкъамэхэр ыусынхэ ылъэкIэу Пшызэ къэ­кIожьыгъ. Краснодар кIэлэегъэ­джэ семинарием илъэси 2 музыкэмкIэ щыригъэджагъэх. 1892-рэ илъэсым Пшызэ дзэ орэдыIо хорым пащэ фашIыгъ ыкIи 1906-рэ илъэсым нэс ащ Iоф щишIагъ.

1910-рэ илъэсым къыщыу­благъэу кIэлэегъаджэу, орэдхэм яугъоякIоу дзэ хорым иIагъ.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум ыкIэм ыкIи я XX-м икъежьапIэм Г. Концевич зипэщэгъэ дзэ орэ­дыIо хорыр Пшызэ шъолъыр итворческэ коллективхэмкIэ анахь дэгъоу хъугъэ, репертуа­рымкIи, нотнэ грамотэр зэ­рэзэрагъашIэрэмкIи. Культурэ шэпхъэ ин яIэу Iоф ашIэщтыгъ.

НэмыкI лъэныкъокIи Г. Концевич шIэныгъэшхо хэлъыгъ — мэкъэусыныр къызэрэдэхъу­рэр къэнэфагъ. А. С. Пушкиным иусэу «Памятник», хорым паекIэ «Четыре времена года» зыфиIоу произведение пшIы пчъагъэу урыс поэтхэм атхыгъэхэр зылъапсэр ыкIи духовнэ мэкъамэу «Молебное пение» зыфиIохэу Г. М. Концевич ыусы­гъэхэр лъэшэу псынкIэу зэ­лъашIагъэх ыкIи ахэр Пшызэ имузыкэ искусствэ ихъарзынэщ щыщ хъугъэх. Фольклорист-ушэтакIом Пшызэ иорэд фольклор угъоижьыгъэнымкIэ Iофышхо ешIэ. Г. Концевич ыцIэ епхыгъ 1935-рэ илъэсым Краснодар дэт музыкальнэ училищым дирижер-хор къутамэр къызэрэщызэIуахыгъэр.

Фольклорыр дэгъоу зышIэу, ащ иушэтакIоу зэрэщытыр мыгъуащэу, Григорий Концевич адыгэхэм яорэд лъэпкъ творчествэкIэ, яискусствэкIэ гъэзагъэу макIэп ышIагъэр. 1931-рэ илъэсым Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым ыпкъ къикIэу зэхащэгъэгъэ апэрэ музыкальнэ-­этнографическэ экспедициеу Адыгеим щыкIуагъэм ар ипэщагъ. Адыгэхэм ялъэпкъ культурэ къэIэтыгъэныр ыкIи лъапсэ фэшIыгъэныр ащ ипшъэ­ры­лъыгъ. Мы экспедицием иIоф­шIэн хэлэжьагъ адыгэ тхакIоу Цэй Ибрахьими. МэзитIум къы­кIоцI экспедицием иIофшIэн хэтхэм адыгэ къоджэ 12 къа­кIухьагъ, адыгэ орэдус-орэды­Iохэм зафагъэнэIосагъ. Адыгэ лъэпкъ орэд ыкIи къэшъо мэкъэ­ми 164-рэ тыратхагъ. Г. Конце­вич Iофышхо ылэжьыгъ ахэм язэгъэзэфэн-тетхэнкIэ, зэрилъэ­кIэу ижъырэ адыгэ орэдкъэIуа­кIэр къызэтегъэнэгъэным ынаIэ тетыгъ. Ахэм купкIэу акIоцIы­лъыр ухъумэгъэным, мэкъамэр зэщымыкъоным лъэшэу гъунэ алъифыгъ. Лъэпкъ музыкальнэ культурэм изэтегъэпсыхьа­жьынкIэ Г. Концевич иIофшIагъэ апэрэ лъэбэкъу инэу зэрэхъугъэр, пшъэрылъ инэу иIагъэр дэгъу дэдэу зэрэзэшIуихыгъэр Цэй Ибрахьимэ къытхыжьыгъ.

1932-рэ илъэсым композиторым Краснодар орэдитIу, 1935-м адыгэ фольклорист-орэдыIо цIэрыIоу КIубэ Щэбан къыIоу орэд 50 тыритхагъ. Iофэу ашIагъэм къыпкъырыкIыхэзэ, нэ­ужым сборникэу «Музыка адыгов» агъэхьазырыгъагъ, ау ар къыдэкIынэу хъугъэп. Мыщ фэдэ экспедициехэр ыужыкIи, 1937-рэ ыкIи 1939-рэ илъэсхэм, Московскэ консерваторием ипрофессорэу А. Гребневыр яIэшъхьэтетэу Адыгеим щызэхащэгъагъэх, ахэмкIэ тхылъэу «Адыгэ орэдхэр. Адыгейские народные песни и мелодии» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. Ащ Г. Концевич ытхыжьыгъэхэм ащыщыби къыдэхьагъ, ау апэрэ экспедицием зэрипэщагъэр къыщыIуагъэп. 1937-рэ илъэсым гугъэпIэ инхэр зыцIэ епхыгъэгъэ фольклорист-ушэтакIоу, композиторэу Г. Концевич лажьи-хьакъи имыIэу агъэтIысыгъ. ЗыщымыIэжь нэуж, 1989-рэ илъэсым, СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум иунашъокIэ ащ лажьэ зэримыIагъэр къау­шыхьатыжьыгъ, аухыижьыгъ.

Г. М. Концевич адыгэ фольклористикэм иIахьышIу зэрэхэлъым ишыхьатэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтыр, Краснодар краим Лъэпкъ культурэмкIэ и Гупчэ ыкIи АР-м икомпозиторхэм я Союз зэгъусэхэу 1997-рэ илъэ­сым Мыекъуапэ сборникэу «Му­зыкальный фольклор адыгов в записях Г. Концевича» зыфиIорэр къыщыдагъэкIыгъ. Ар зэхэзыгъэуцуагъэр ыкIи иредакторыгъэр шIэныгъэлэжь-искусствоведэу Шыу Щэбан. Мы тхылъым зэкIэ Г. Концевич итхыгъэхэр къыдэхьагъэх.

Г. Концевич хэмыкIокIэжьын лъэуж адыгэ лъэпкъ фольклористикэм къыхигъэнагъ.

Мамырыкъо Нуриет.