Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм философиемрэ социологиемрэкIэ иотдел зыщызэхащагъэр илъэс 30 зэрэхъугъэм ипэгъокIэу мы тхыгъэр «Адыгэ макъэм» къыфигъэхьазырыгъ тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Ацумыжъ Казбек.

Философие шIэныгъэм зынаIэ зыкIи тезымыдзэгъэ цIыфхэмкIэ зыми къыгурымыIорэ пкъыгъо­хэм ягугъу зышIэу, щыIэныгъэм щамыгъэфедэрэ гущыIэхэмкIэ къэзыIуатэу ары зэращыхъурэр. Арэущтэу ар зэрэщымытым щэч хэлъэп. Философием итарихъ ухаплъэмэ, ар псынкIэу къыбгурэIо. ГущыIэм пае, Джордано Бруно тыгу къэдгъэкIыжьмэ, ифилософие еплъыкIэхэм апае машIом зэрэпадзагъэр, ау игупшысэмэ зэратемыкIыгъэр нэгум къыкIэуцожьы. Польскэ академикэу Николай Коперник, дунаим игелиоцентричнэ системэ зыгъэпсыгъэр, илIэгъу къызэсыр ары ныIэп иIофшIагъэу «Об обращении небесных сфер» (1543-рэ илъэс) зыфи­Iорэр къызхиутыгъэр. Ар католи­ческэ чылысым 1616-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1828-м нэс аригъэгъэфедагъэп.

Инквизицие хьыкумыр зытырашIыхьэ ужым Галилео Галилей къыIогъэгъэ гущыIэхэр ­тарихъым хэхьагъэх: «Сыдэу пшIыгъэми, ар къечэрэгъокIы!» 1992-рэ илъэсыр ары ныIэп Римскэ папэу Иоанн инкви­зицием ихьыкум ышIыгъэгъэ унашъоу Николай Коперник фэгъэхьыгъэр хэукъоныгъэу зи­лъытагъэр, Галилео Галилей ишъыпкъагъэ зиштагъэр.

ТиныбжьыкIэгъум къыще­гъэжьагъэу зэныбджэгъухэмкIэ тегупшысэщтыгъ, дунаим лIы­хъужъ эпосэу «Нартхэр» езытыгъэ ижъырэ лъэпкъым сыда ежь ифилософхэр зыкIимыIэхэр? Ар къыдгурыIощтыгъэп. Ау сыда имыIэх? ТхыдэIуатэхэм, ашугхэм лIэуж-лIэужэу къэзыуцухьэщтыгъэхэ дунаим идэхагъэ, цIыфхэм язэфыщытыкIэ, ахэр дунаим зэрэхэщагъэхэр, ащ иналмэс-налкъутэ зэгъэфагъэу къаIотэжьыщтыгъ, пщыналъэхэм ащагъэпытэжьыщтыгъэх. Адыгэ хабзэу, мытхыгъэ шапхъэу ти­лъэпкъкIэ тиIэр, ар зэхэзылъхьагъэхэр философыгъэхэба? Ары, адыгэ лъэпкъым тхэкIэ амал иIагъэп, ар къыздэхъу­гъэр я XX-рэ лIэшIэгъур ары ныIэп, ау философие шIэныгъэр адыгэ­мэ яобщественнэ зэхашIэу щытыгъ.

Тарихъ шапхъэмкIэ уеплъы­мэ, тхыбзэр щыIэ зыхъугъэмрэ ащ къыкIэлъыкIоу шIэныгъэ-ушэтэкIо институтыр, аужырэм, фи­лософиемрэ социологием­рэкIэ отделыр зыщызэхащагъэм­рэ азыфагу къыдэфагъэ уахътэр зэхъокIыныгъэшхохэу космосым иинагъэ фэдизэу плъытэн плъэ­кIыщтых. Тэ зэрэтлъытэрэмкIэ, илъэс щэкIыкIэ узэкIэIэбэжьмэ мы отделыр игъо шъыпкъэу зэхащагъ.

Тикъэралыгъо общественнэ-политическэ зэхъо­кIыныгъэшхохэр зыщыкIохэрэ уахътэм тефагъ ащ икъызэIухын.

Идеологическэ морфемэхэр, гъэуцугъэ шапхъэхэр щагъэ­зые­хэу зыщыхъугъэгъэ лъэхъанэу ар щытыгъ. Социалистическэ обществэм ыкIуачIэ шIэныгъэм къыпкъырыкIэу ары СССР-м къыщыдагъэкIырэ учебникхэм арытыгъэр. Сыда шIэныгъэм къыIощтыр?

Ащ елъытыгъэу гум къэкIы­жьы зэлъашIэрэ гущыIэхэу Карл Маркс Фейрбах фитхыгъагъэр: «Философхэм шIыкIэ зэфэшъхьафхэмкIэ дунаир зыфэдэр къаIуатэщтыгъ, ау Iофыр зытетыр, ар зэпхъокIыныр ары». Шъыпкъэр пIощтмэ, К. Маркс а гущыIэхэм нэмыкI мэхьанэ ахилъхьэщтыгъ, социалистическэ лъапсэ зиIэ общественнэ ­строир ыгъэпытэныр, унэе Iоф­хэр ыгъэ­кIодынхэр ипшъэ­ры­лъыгъ.

УрысыякIэм «гражданскэ об­ществэ» щагъэпсэу рагъэжьэгъагъ, джа обществэу марксизм-ленинизмэм ыумысыщтыгъэр. Ащ фэгъэхьыгъэ К. Маркс мары ыIогъагъэр: «Материализмэжъым иеплъыкIэр «гражданскэ обществэу», материализмакIэм иеплъыкIэр цIыф обществэу щыт».

Джащ фэдэ Iофыгъо хьылъэу къэуцухэрэм адэлэжьэн фэягъ институтым философиемрэ социологиемрэкIэ иотделыкIэ ипащэу Р.А. Хьанэхъур. Институтым къэкIоным ыпэкIэ Хьа­нэхъу Руслъан Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым истудентмэ философиер аригъэ­хьыщтыгъ. КъБКъУ-м тарихъым­кIэ ифакультет, М.В. Ломоносовым ыцIэ зыхьырэ МГУ-м философиемкIэ ифакультет Хьа­нэхъум къыухыгъагъэх. Нэ­ужым ЦК КПСС-м общественнэ шIэныгъэхэмкIэ и Академие щеджагъ, ащ философие шIэныгъэхэмкIэ кандидатскэр къыщиухъумагъ, Москва егъэджэн практикэр щикIугъ. Къэп­Iон хъу­мэ, Хьанэхъу Руслъан за-къор ары ащ фэдэ лъэгапIэм теуцогъэ философэу Адыгеим къэзыгъэзэжьыгъагъэр. Отделэу пащэ зыфашIыгъэми ипшъэрылъхэр тэрэзэу гъэнэфэгъэнхэм, Урысыем исубъектэу Адыгэ Республикэм иполитическэ Iэшъхьэтетхэр зэрыгъозэщтхэ шIэ­ныгъэхэр къэугъоигъэнхэм шIэныгъэлэжьыр фэхьазырыгъ. Р.А. Хьанэхъум тыжьын медалэу «ШIэныгъэм иIахьэу хишIыхьагъэм фэшI» зыфиIоу Питирим Сорокиным ыцIэ зыхьырэр къы­фагъэшъошагъ, ар зыгъэнэфагъэр шIэныгъэхэмкIэ Урысые Академиер ары.

Апэрэ шIэныгъэ тхылъэу от­делым къыдигъэкIыгъэм зэ­ре­джагъэхэр «НыбжьыкIэхэм ясоциальнэ гумэкIыгъохэр», ар 1993-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыхаутыгъ. Статья 11-у тхылъым къыдэхьагъэхэм яавтор нэбгырэ 14-р философых, тарихълэжьых, социологых, экономистых, политологых ыкIи нэмыкIых. Анахьэу ныбжьыкIэ­хэр зыгъэгумэкIыхэрэр, лъэпкъ зэхашIэм зыкъызэриIэтырэр, гумэкIыгъохэр зэрэдэбгъэзы­жьыщт шIыкIэхэр статьяхэм къащаIотэгъагъ. ЫпэкIэ хъун ылъэкIыщтхэр, ныбжьыкIэхэм къяхъулIэшъущтхэр къыраIотыкIыгъагъэх.

Лъэпкъ зэфэшъхьафхэу ­Адыгэ Республикэм щыпсэухэрэм яныдэлъфыбзэ зэрагъэшIэнымкIэ зи пэрыохъу афэхъущты­гъэп. КIэлэегъаджэу езыгъэджэщтхэм апшъэрэ еджапIэр къызэриухыгъэмкIэ диплом иIэн фэягъ, джа закъор ары шапхъэу афагъэна­фэщтыгъэр. Лъэпкъмэ зэкIэмэ культурнэ гупчэхэр къызэIуахыгъагъэх, ныбжьыкIэхэр зыхэлэжьэхэрэ фестивальхэм ахэр къарагъэблагъэхэу аублагъ, «Лъэпкъхэр бэ мэхъух — хэ­гъэгур зы» зыфиIорэ девизыр ары яIэубытыпIагъэр.

Ащ фэдэ фестивалыр зэхэщэгъэныр апэдэдэ зыгу къэ­кIыгъагъэр Адыгэ кIэлэегъэджэ колледжэу Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэм истудентхэмрэ ипащэхэмрэ. Советскэ Союзым и ЛIыхъужъхэу нэбгыриплI колледжым къычIитIупщыгъ. Ахэр: Андырхъое Хъусен, Ацумыжъ Айдэмыр, Бжыхьэкъо Къымчэ­рый, Нэхэе Даут. Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъы­цIэ къыфагъэшъошагъ И. К. Сединым, джащ фэдэу апэрэ адыгэ бзылъфыгъэ-летчицэу Бэгъужъэкъо Лелэ. Мы еджапIэр къыухыгъ зэлъашIэрэ народнэ тхакIоу, УФ-м IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу МэщбэшIэ Исхьакъ. ЛIыхъужъмэ ямыжъосынмэ кIэ­лэегъэджэ колледжыр непэ къа­гъэкIэракIэ.

Адыгэ Хасэмрэ къэзэкъхэмрэ зэрэгъэныбджэгъух, зэгурэIох, республикэм изыпкъитыныгъэ фэлажьэх. Джащ фэдэ Iофы­гъошIухэр къакIэлъыкIуагъэх отделэу зэхащагъэм ышIыгъэ апэрэ лъэбэкъухэм.

Урысым чыристан диныр зиштагъэр илъэс 1000 зэрэхъу­гъэм фэгъэхьыгъэ мэфэкI Iоф­тхьабзэхэу игъэкIотыгъэу ха­гъэунэфыкIыхэрэм къагъэлъэгъуагъ къэралыгъомрэ чылысымрэ язэпэуцужьыныгъэ ыкIэм зэрэфэкIуагъэр. IофыгъуакIэхэм, шIэныгъэмрэ динымрэ ыкIи гуманизмэмрэ зэрэзэфыщытхэмрэ зэрэзэкIуалIэхэрэмрэ шIыкIэ шъхьаф къыфэгъотыгъэн фэягъ. Экологием, демографием ыкIи нэмыкI гумэкIыгъошхо­хэу я ХХ-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм зэутэкIыгъэхэм цIыфлъэпкъым инеущрэ мафэ зыфэдэщтым иупчIэ къагъэуцугъагъ.

Философиемрэ социологиемрэкIэ отделым а зэхъокIыныгъэхэм анаIэ атыридзагъ ыкIи тхылъэу «ШIэныгъэр, диныр, гуманизмэр» зыфиIорэр 1995-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдигъэкIыгъ. Тхылъым пшъэрылъэу иIа­гъэр зэхъокIыныгъэхэр къыдалъы­тэ­хэзэ шIэныгъэмрэ динымрэ ду­наим чIыпIэу щаубытырэр аушэтыныр ары. Автор купым, тэ тызэреплъырэмкIэ, а пшъэ­рылъыр ыгъэцэкIагъ.

А зигугъу къэсшIыгъэ тхы­лъым лъыпыдзагъэ хъугъэ Р.А. Хьанэхъумрэ О. М. Цветковам­рэ зэгъусэхэу агъэхьазырыгъэ монографиеу «Адыгэ Респуб­ликэр: социальнэ-демографическэ портрет» зыфиIоу 2010-рэ илъэсым къыхаутыгъэр. Къэралыгъо статистикэр агъэфедэзэ апэрэу УФ-м исубъект изытет ащ къыщагъэлъэгъуагъ.

УФ-м исубъектыкIэ — Адыгэ Республикэр ылъэ зыщытеуцорэ уахътэр ары отделри псыхьагъэ зыхъущтыгъэр. ШъолъырыкIэм Конституцие ищыкIагъа? А уп­чIэм бэ ыгъэгумэкIыщтыгъэр. Ащ фэшI социальнэ гумэкIы­гъоу къэуцугъэр дэгъэзыжьыгъэным Iоф дэпшIэнэу щытыгъ. Ушэтынхэм къагъэлъэгъуагъэхэр зэжагъэхэм нахьышIоу къычIэкIыгъ. Республикэм Конституциер зыкIищыкIэгъагъэр зэрэкъэралыгъор къыгъэнэфэн закъоу арэп, Закон ШъхьаIэм иштэн къыгъэлъагъощтыгъ Урысыем субъектыкIэр готэу демократическэ федеративнэ гъэпсыным зэрэхэлэжьэщтыр, цIыфымрэ гражданинымрэ яфитыныгъэхэр ащкIэ зэригъэпытэщтхэр. Джа зэхашIэр ары депутатхэм ама­къэ ащ зыкIыфатыгъэр, ар зы­хъугъэр АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм изичэзыу сес­сиеу гъэтхапэм и 10-м 1995-рэ илъэсым зэхащэгъагъэр ары.

Философиемрэ социологием­рэкIэ отделым анахь мэхьанэшхо зиIэ тхылъэу къыдигъэкIыгъэхэм ащыщ «Адыгэмэ якультурэ идунай» (Эволюцием игумэкIыгъохэр ыкIи зэрэпсаоу изытет) зыфиIорэ монографие зэхэтхэу 2002-рэ илъэсым агъэ­хьазырыгъэр. Зэхэзгъэуцуа­гъэр ыкIи научнэ редакторэу тхылъым иIэр Хьанэхъу Руслъан ары.

Къыхэгъэщыгъэн фае, советскэ лъэхъаным ыуж мы зигугъу къэсшIыгъэмэ афэшъхьафхэу тхылъ заулэ къыдагъэкIыгъагъ, ахэр Темыр Кавказым щы­псэу­рэ лъэпкъмэ къарыкIорэм ыгъэ­гумэкIырэ шIэныгъэ об­щест­вен­ностым шIогъэшIэгъоныгъэх.

Ащ фэдэ апэрэ тхыгъэу эн­циклопедическэу хэутыгъэ хъу­гъэр «Адыгэмэ ячIыгу» зы­фиIоу 1996-рэ илъэсым къыдагъэкIыгъэр ары, зыгъэхьазырыгъэр профессорэу, академикэу А. Шэуджэныр. Редакторым фэшъхьафэу авторскэ купым хэхьагъэх Г. А. Галкиныр, Н. Е. Алешиныр, А. А. Ку­шъур, Б. Е. Шэуджэныр.

АР-м и ЛIышъхьэу щытыгъэ ТхьакIущынэ Аслъан гущыIапэу тхылъым фишIыгъэм къызэрэщиIуагъэмкIэ, мы тхылъым игерой шъхьаIэр ШIIэжьыр ары. Ащ фэдэ социальнэ щыIакIэм уасэ къыфишIызэ урыс тхэкIошхоу Валентин Распутиным къыхигъэщыщтыгъ: «Лъэпкъыр цIыф пчъагъэу зэрэхъурэр арэп щызыгъаIэрэр, ащ шIэжьэу иIэр ары нахь. ШIэжьыр — гушъхьэ зэхашIэу щыт, джырэкIэ щыIэ лIэужым лъигъэкIуатэу, чIыгу гупсэмкIэ пшъэдэкIыжь зыхьырэ закъу. ЦIыфым шIэжьэу иIэм фэдиз щыIэныгъэу блэкIыгъэри тапэкIэ щыIэри».

Автормэ яIофшIагъэ фэгъэ­хьыгъ пачъыхьэм илъэхъанэу Кавказ заом лъыр зыщагъэчъа­гъэм. Къыхэгъэщыгъэн фае чIыпIэ­шхо а гумэкIыгъом тхы­лъым зэ­рэщиубытырэр (нэкIубгъуи 120-м ехъу). Тэ къыхэд­гъэ­щырэр адыгэхэр мытхыгъэ ха­бзэу яIэм — Адыгэ хабзэм зыкIи текIыгъэхэп. Ахэм яхэ­кужъ къабгынагъ, ау къэнагъэх зытемыкIуагъэхэу.

2004-рэ илъэсым ащ Iоф дашIэжьыгъ, нэкIубгъо 1000-м ехъу зыдэт тхылъыр къыдагъэ­кIыжьыгъ.

РАН-м иакадемикэу, мэкъу­мэщ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Шэуджэн Асхьад «Адыгэхэр» зыфиIорэ тхылъыр 2022-рэ илъэсым къыдигъэ­кIыгъ, ар томитIу мэхъу, нэкIубгъо 1620-рэ иинагъ. Документальнэ лъапсэ зиIэ тхыгъэм тарихъ гъогоу адыгэхэм къа­кIугъэр, ахэр зэрэкощыгъэхэр, хэхъоныгъэу ашIыгъэхэр, къэралыгъо гъэпсыкIэм къызэрэ­фэкIуагъэхэр къыщеIуатэх.

Джыри зы тхылъ мэхьанэшхо иIэу 2006-рэ илъэсым Москва къыщыдагъэкIыгъ, ащ ыцIэр «Адыгэ (черкес) энциклопедиер» (редактор шъхьаIэу иIэр М.А. Къумафэр). Кавказ ианахь ижъырэ адыгэ лъэп­къым ар къытегущыIэ. Адыгэ­хэр кавказ лъэпкъхэм пчъа­гъэмкIэ анахьыбэхэу ыкIи ана­хьыжъхэу зэрэщытыгъэхэр цIыфмэ зэхябгъэшIыкIыныр псынкIагъэп. А пшъэрылъыр тхылъым дэгъоу ыгъэцэкIагъ.

А сатырым хэуцуагъ шIэныгъэ тхылъэу «СултIан Хъан­-Джэрый: ихэшыпыкIыгъэ Iоф­шIагъэхэр ыкIи документхэр» зыфиIорэр. Адыгэмэ ялIыкIоу, политическэ IофшIэкIошхоу щытыгъэ Хъан-Джэрые къызыхъугъэр илъэс 200 зыщы­хъурэм ехъулIэу тхылъыр къы­дэкIыгъ, зыгъэхьазырыгъэр та­рихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Гъубжьэкъо Марат.

Мы энциклопедическэ тхылъмэ ямэхьанэ тымыгъэцIыкIоу къэтIон: «Адыгэмэ якультурэ идунай» зыфиIорэ монографиер философскэ гупшысэу хэлъымкIэ, адыгэ лъэпкъым дунаим чIыпIэу щиубытрэр зэ­рэзэфэхьысыжьыгъэмкIэ зэ­кIэмэ апшъэ хъугъэ. Ащ фэдэу зигугъу къэпшIын плъэкIыщтыр я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм зэлъашIэрэ шIэны­гъэлэжьэу ХьадэгъэлIэ Аскэр адыгэмэ ялIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» зыфиIоу томибл хъурэр дунаим зэрэритыгъэр ары.

«Адыгэмэ якультурэ идунай» зыфиIорэ IофшIагъэм лъэпкъым икIэн ибаиныгъэ, ижэрыIо народнэ творчествэ зыкIыныгъэ хэлъэу, философскэу къэтыгъэ хъугъэ. Ащ зи­Iахьышхо хэлъыр тхылъым ина­учнэ редакторэу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Р. А. Хьа­нэ­хъур ары.

ШIэныгъэлэжь-кавказовед купышхо тхылъым дэлэжьагъ. Мыщ статья 49-у къыдэхьагъэр шIэныгъэлэжь 57-мэ атхыгъ, ахэр Кавказ ишъолъырхэм, Урысыем ыкIи IэкIыб хэгъэгу­хэм ащыщых. Адыгэмэ якультурэ ыкIи ягушъхьэ-баиныгъэ ялъэтегъэуцоу, апкъэу хъугъэ мы тхылъыр. Автор зэфэшъхьафыбэ дэлэжьагъэми, зы нэбгырэм ытхыгъэм фэдэу ащ зыкIыныгъэ хэлъ, ар Хьанэхъу Руслъан тхылъым чанэу Iоф зэрэдишIагъэм къыкIэлъы­кIуагъ. Философие екIолIакIэ иIэу, адыгэмэ ядунай арэущтэу къы­зэрагъэлъэгъуагъэр апэрэ: уахътэр, тыкъэзыуцухьэрэ дунаир, дунэезэхэлъыкIэр, ащ игъэпсыкIэ ыкIи нэмыкIхэр фи­лософие гупшысэ яIэу къэты­гъэх. ЛIыхъужъ эпосэу «Нарт­хэр» зыфиIорэм философскэ екIолIакIэ къыфагъотыгъ, ау ащ изакъоп.

УшэтэкIо IофшIэнэу философиемрэ социологиемрэкIэ отделым ышIэрэм изэфэхьысы­жьэу плъытэмэ хъущт Хьанэхъу Руслъан имонографиеу «Адыгэ (черкес) философиер ыкIи культ­урэр» зыфиIоу 2022-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэр, от­делыр зыщыIэр илъэс 30 зэ­рэ­хъурэм ехъулIэу тхылъыр агъэхьазырыгъ.

Философскэ, культурологическэ, этнологическэ, антропо­логическэ цIэ зэфэшъхьафхэу, мэхьанэ къызэрыкIхэу тхыгъэ 300 фэдиз тхылъым дэт. Автор 50-мэ яIофшIэгъэ 60 мыщ щызэгъэзэфагъ. Непэрэ мафэм нэс адыгэ (черкес) дунаим ащ фэдэ ушэтын IофшIагъэ иIа­гъэп. Философскэ ыкIи культурнэ кIэнэу адыгэхэр зэрыгушхохэмэ хъущтхэр тхылъым къыщыхэутыгъэх. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтыр зыдэлэжьэгъэ IофшIэгъэшхохэм «Адыгэ (черкес) философиер ыкIи культурэр» зыфиIорэ тхылъыр ащыщ зэрэ­хъущтым щэч хэлъэп. Философиемрэ социологиемрэкIэ отделэу институтым щылажьэрэр уахътэм зэрэдэбакъорэр, ары пакIошъ, ащ ыпэ ишъызэ ушэтын Iофхэр щытхъу хэлъэу зэрэзэшIуихыхэрэр джащ ­фэдэ IофшIэгъэшхоу яIэхэм къагъэлъагъо.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.