«ШIэныгъэхэмкIэ Адыге­им изаслуженнэ IофышI» — мыщ фэдэ цIэ лъапIэм изехьакIохэм ясатырэ щыщ хъугъэ фило­логие шIэныгъэхэмкIэ докто­рэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм бзэмкIэ иотдел ипащэу Анцокъо Сурэт.

Бгъэхалъхьэр Адыгеим и ЛIы­шъхьэу КъумпIыл Мурат ащ къыритыжьыгъ. ШIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэ япхыгъэу зылэ­жьэгъэ илъэс 35-м тын лъапIэр изэфэхьысыжь хъугъэ. «Бгъэхалъхьэу къысфагъэшъо­шагъэр лъэшэу сэгъэлъапIэ. О узщыщмэ укъалъэгъоу, Iофэу пшIэрэм уасэ къызфашIыкIэ, ар зэбгъэпшэн щыIэп. Ащ укъеIэты, Iофэу пшIэрэм хэбгъэхъонэу, уапэкIэ улъыкIотэнэу укIегъэхъо­псы», — еIо Анцокъо Сурэт.

КIэлэегъэджэныр иапэрэ сэнэхьат

ЩыIэныгъэр гъэшIэгъоны, уигъогупэ уздищэщтыр къэшIэгъуай. Анцокъо Сурэт ышъхьэкIэ ар ыушэтыгъ. Джыри пшъэшъэ ныбжьыкIэу иIофшIэн зеублэм, бзэшIэныгъэлэжьэу непэрэ ма­фэм къекIолIэнэу зыкIи ыгу къэ­кIыгъэп. Ау щыIэныгъэм игъо­рыгъоу ащ къырищэлIагъ. Еджэным, шIэныгъакIэхэм ар зэрафэщагъэр джыри цIыкIузэ къыхэщыгъ. ЕджапIэм кIонэу зэрикIасэм нахь хэмылъэу илъэ­ситф ыныбжьэу Аскъэлэе гурыт еджапIэм чIагъахьэ. Классий ужым Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэ кIэлэегъэджэ училищым сэнэхьат щызэрегъэгъоты ыкIи 1988-рэ илъэсым иIофшIэн ­гъогу регъажьэ. Апэрэ илъэсхэм кIэлэпIоу мэлажьэ, Аскъэлэе еджа­пIэми илъэсрэ Iоф щишIэнэу игъо ефэ, нэужым Мыекъуапэ игурыт еджапIэу N 20-м ублэпIэ классхэр илъэсиблырэ щыре­гъаджэх. Ащ дакIоу ежьым ишIэныгъэхэми ахегъахъо, ­адыгэ филологиемкIэ апшъэрэ гъэсэны­гъэ зэрегъэгъотыжьы. Ар къэзыушыхьатырэ тхылъыр къыз­IэкIэхьэм, Сурэт адыгабзэм зы­къыфигъэзэнэу хъугъэ. 1997-рэ илъэсым ублэпIэ классхэр етIупщыхэшъ, урыс кIэлэеджа­кIохэм адыгабзэр аригъашIэу регъажьэ.

— ЕджапIэм идиректор «адыга­бзэмкIэ ебгъэджагъэхэмэ, Сурэт» зеIом, апэм сшIошъ хъу­гъэп, ау сшIогъэшIэгъонэу сезэгъыгъ. Апэрэм къыщегъэжьа­гъэу я 9-рэ классым нэс сабыйхэр къысфагъэнэфагъэх. Джаущтэу сыхьат тIурытIу сиIэу урыс кIэлэ­цIыкIухэр тиныдэлъфыбзэ фезгъэджагъэх. ПстэумкIи еджапIэм, гъэсэныгъэм илъэс 20-м нахьыбэрэ сафэлэжьагъ. Институтым сыкъызэкIожьым ыужи илъэс заулэрэ кIэлэегъэджэ IофшIэныр дэзгъэцакIэщтыгъ. Ау къыхэзгъэ­щы сшIоигъу, джа илъэс пчъагъэу кIэлэегъаджэу сызэрэлэ­жьагъэм лъэшэу ишIуагъэ къы­сэкIыгъ ушэтын гъогум сызыте­хьэм. Грамматикэм илъэны­къуа­бэмэ гу алъыстагъэу щытыгъ, егъэджэнымкIэ IэкIэкIыгъэ хъу­хэрэр слъэгъугъэ, — къыхегъэщы Анцокъо Сурэт.

Игъогупэ шIэныгъэм фегъазэ

Анцокъо Сурэт шIэныгъэм (наукэм) зызфигъэзагъэр 2006-рэ илъэсыр ары. Гуманитар ушэ­тын­хэмкIэ республикэ инсти­тутым бзэмкIэ иотдел ар Iохьэ. Ащ къыщыублагъэу, илъэс 17-м къы­кIоцI, шIэныгъэлэжьым бзэмкIэ отделым ипащэ нэсырэ гъо­­гур къыкIугъ. А уахътэм къы­кIоцI АКъУ-м иаспирантурэ къыухыгъ, филологие шIэныгъэ­хэмкIэ кандидатыцIэр къыгъэшъыпкъэ­жьыгъ, 2018-м докторыцIэр къылэжьыгъ.

— Институтым сыкъызэкIом бзэмкIэ отделым ипэщагъэр Тхьаркъохъо Юныс. Ащ дахэу, игъорыгъоу, къысфэсакъзэ, къыс­фиIуатэзэ сиIофшIэн сыхищагъ. «Непэ зы гущыIэ нахь мыхъуми, едж, пшъхьэ къихьэ­рэр тхы, ары къыпшъхьапэжьыщтыри къэпштэжьыщтыри» къы­сиIощтыгъ. ЕтIанэ, кандидатскэмкIэ, Iоф зыдэсшIэщт лъэныкъор къыхэсхынымкIэ ишIогъэшхо къысигъэкIыгъ. Джащ фэдэу тIэкIу-тIэкIоу, цIыкIу-цIыкIоу езгъэжьагъэ хъугъэу джырэ нэс сыхэт, — еIо Сурэт.

Непэ Сурэт бзэшIэныгъэлэжьхэм азыфагу чIыпIэ ин щызыубытрэ IофышI. ГущыIалъэхэм якъыдэгъэкIын хэлажьэ ыкIи дэлажьэ, монографиехэр, шIэныгъэ IофшIэгъэ инхэр етхых, бзэмкIэ упчIэу къэуцухэрэм язэ­хэфын зыфегъазэ, дунэе мэхьанэ зиIэ шIэныгъэ конференцие инхэр зэхещэх. Нахьыбэм Сурэт зэрашIэрэр сабыйхэм адыгабзэр зэрагъэшIэнымкIэ, ащ икъызIэкIэгъэхьан нахь псынкIэ афэхъунымкIэ зэхигъэу­цогъэ тхылъхэр, IофшIэнымкIэ тетрадьхэр ары. Ахэм зэкIэми республикэм икIэлэегъаджэхэм осэ ин къафашIы, игъэкIотыгъэу агъэфедэх, мызэу, мытIоу щытхъу тхылъхэмкIэ къыхагъэщы­гъэх. Джащ фэдэу проект зэфэшъхьафыби ащ игукъэкIых. Ахэм ащыщых мультфильмэхэр адыга­бзэкIэ зэдзэкIыгъэнхэр, мультимедийнэ IофшIагъэу «Адыгэ мэкъэпчъ чэфыр», «Анахь цIы­кIухэм апае кушъэ орэдхэр» ыкIи нэмыкIыбэр. Сурэт непи Iофынчъэу щысэп. ДжырэкIэ адыгэбзэ ыкIи къэбэртэе-щэр­джэс гущыIалъэхэр ыпашъхьэ илъхэу зэпырегъазэх, зэхефых. Мыхэм язэфэдэныгъэрэ язэте­кIыныгъэрэкIэ ушэтынхэм адэлажьэ, ыужкIэ гущыIалъэ къыдигъэкIыщт.

— Джы езгъэжьагъ ныIэп ащ Iоф дэсшIэнэу. ЯкъэIуакIэкIэ зэтемыфэрэ гущыIабэхэр хэтых, тихьарыфылъэхэр, тимэкъэ Iу­жъухэр зэтэгъапшэх. Лъэныкъо пстэумкIи ушэтынхэр тшIы­хэмэ, а бзэмкIэ гущыIалъэ  тиIэ хъущт. Шъыпкъэ, упчIабэ къэуцу, ау сшIогъэшIэгъонэу сы­дэлажьэ, — къыддэгуащэ Анцокъо Сурэт.

Ау непэ Сурэт зыкIэхъопсырэр шIэныгъэ ушэтынхэр ышIынхэр, ахэр къыдигъэкIыжьынхэ къодыер арэп. Iофэу ышIэрэр лъызыгъэкIотэщт ныбжьыкIэхэр зэриубытылIэнхэр гухэлъышIоу зыдиIыгъ. Ыгу кIодырэп, «зыгорэ къакIомэ» ымыIоу, ежьыри ныбжьыкIэхэм ахэплъыхьэ. ШIэныгъэ ушэтыным ищыIэныгъэ фэзыгъэхьы зышIоигъо къа­хэ­кIымэ, Тхьаркъохъо Юныс Iэпы­Iэгъу къызэрэфэхъугъэм фэдэу, ежьми лIэужыкIэм ыIэ фищэиным фэхьазыр.

Анцокъо Ирин.