1987-рэ илъэсым къыщыу­благъэу чъэпыогъум и 30-м нэс Москва, Ленинград, нэмыкI къа­лэхэми демонстрациехэр ащызэхащэхэу рагъажьэ. Чъэпы­огъум и 18-м, 1991-рэ илъэ­сым РСФСР-м и Апшъэрэ Совет  «Политическэ репрессиехэм якIодылIагъэхэм яшIэжь Мафэ гъэнэфэгъэным фэгъэ­хьыгъ» зыфиIорэ унашъо ештэ. Ащ къы­щыублагъэу гъэ къэс чъэпы­огъум и 30-р къэралыгъом ща­гъэнэфэгъэ шапхъэмэ атетэу хагъэунэфыкIы. ЦIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм шъобжьышхо языхыгъэ тхьамыкIа­гъохэм ар ащыщ.

Индрысэ Забыт Якъубэ ыкъор 1877-рэ илъэсым къуаджэу Блащэпсынэ къыщы­хъугъ. КъызхэкIыгъэ­хэр лIэкъолъэшыгъэх. Къандаурыпщым ыIыгъыгъэ чылэ кIэлъэныкъом щыпсэущты­гъэх. Забыт Мысыр дэт университетэу Аль-Азхар щеджагъ. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум  шIэ­ныгъэм ыкIи гъэсэ­ныгъэм ягупчэу быс­лъымэнхэм ар яIагъ. Хьадж зешIым, къа­диеу (хьыкумышIэу) хъугъэ. ИщыIэныгъэ зэрэщытэу диным илэ­жьын фигъэшъошагъ. Лъытэныгъэ фашIыщтыгъ,  игущыIэ уасэ иIагъ. Арапыбзэр, персыбзэр, тюркскэ бзэ­мэ ахахьэхэрэр, урысыбзэр ышIэщтыгъэх. ШэриатымкIэ хьыкум шапхъэхэм ащыгъозагъ, зэнэ­къокъурэ лъэныкъохэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъ, цIыфхэм лъытэныгъэ афашIыщтыгъ, иунагъо ыгъэлъапIэщтыгъ.

Кавказ Духовнэ правлением «черкес лъэпкъым ыцIэкIэ Пшызэ шъолъырымрэ хы ШIуцIэ губерниехэмрэ къабгъодэкIэу» (ШIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иIэпэрытх фонд къы­хэхыгъ)  Индрысэ Забыт жъо­ныгъуакIэм и 5-м, 1917-рэ илъэ­сым ха­дзыгъ. Кавказым илIыкIо нэбгы­рихмэ ар ахэтыгъ.

1922-рэ илъэсым Шариат Со­ветым хадзыгъагъ. Д. Хьаткъор, М. Набэкъор, Г. Шъау­къор, А.  Къэрданэр, М. Шъоумызыр, Хьабиб ефэндыр а уахътэм Советым хэтыгъэх. Быслъымэн­хэмрэ Совет хабзэмрэ азы-фагу зэгурыIоныгъэ илъыным  ахэр фэIорышIэщтыгъэх. Шэ­риат хьыкумым цIыфхэм цыхьэ фа­шIыщтыгъ. Ислъам диным ишап­хъэхэмрэ адыгэ шэн-хабзэхэмрэ зэрэзэтефэщтыгъэхэм ыкIи Шэриат хьыкумыр адыгабзэкIэ, пстэуми къагурыIощтыгъэ ны­дэлъ­фыбзэмкIэ, зэрэкIощтыгъэм ар къыпкъырыкIыщтыгъ. 1925-рэ илъэсым а хьыкумхэр зэфашIыжьыгъэх. 1927-рэ илъэ­сым быслъымэнхэм яаужырэ зэфэсэу Адэмые щыкIуагъэм Забыт хэлэжьагъ. КъыкIэлъыкIо­рэ илъэсым ар хьапсым чIагъэ­тIысхьагъ. Хьамхъукъо Хъусен ащ фэгъэхьыгъэ усэ зэхилъхьэгъагъ.

Атеизмэм цIыфхэр зыхэтыгъэ илъэс 70-р зытекIым, шъыпкъэр къычIэщынэу хъугъэ. Хъарзы­нэщхэм ахэлъ къэбар тхыгъэхэм, гъыбзэхэм, гукъэкIыжьхэм яшIуа­гъэкIэ тарихъым ишъыпкъапIэ цIыфхэм ашIэжьынэу мэхъу.

КIэрэщэ Цацэ Хьаджюсыф ыпхъум игукъэкIыжьхэр: «Ежьыри, иунагъо щыщхэри дэгъоу сшIэщтыгъэх. Ишъхьэгъусэ Апэ­жьыхьэхэм япхъугъ, Кощхьаблэ щыщыгъ. Кощхьэблэ районым хэхьэрэ чылагъохэм якъадиеу ар щытыгъ. ЕджапIэр къыухи къызегъэзэжьым, КъурIаным сы­зэреджэрэм едэIуи къысщытхъугъ. Ащ сигъэгушхуагъ ыкIи пшъэдэкIыжь къыстырилъхьагъ. Амыдэ зэхъуми КъурIаным зыз­гъэбылъызэ седжэщтыгъ.  Забыт бэрэ гущыIэгъу сыфэхъущтыгъ. Ащ сиакъыл зэтеуцонымкIэ ишIогъэшхо къысигъэкIыгъ. Диным зебэныщтыгъэхэ уахътэм Забыт хьапсым чIадзагъ.  Къур­Iаным лъакъокIэ теуцонэу, идин IэкIыб ышIынэу къызыраIом, «мыщ сычIэсэу IапэкIи сытеIэбэщтэп, сищыIэныгъэ КъурIаным нахь лъапIэп» къариIожьыгъ. Мэщытхэр зэфашIыжьыгъэх, атеизмэр къэралыгъом щыIэныгъэм щыпхырещы, уасэ зыфэт­шIыхэрэр зэблэхъугъэ хъугъэх, ау Забыт ичIыпIэгъу-хэм ишIэжь агъэлъапIэ, игугъу дахэкIэ ашIы. Ифэшъуашэм тетэу ыцIэ ­лъэпкъ шIэжьым хэ­гъэхьэгъэн фае».

Мэлылъфэгъум и 2-м, 1928-рэ илъэсым Индрысэ Забыт Краснодар идзэ трибунал укI къытырилъхьагъ. Ау укIыр дэщынымкIэ зэблахъужьыгъагъ. Архангельскэ хэкум илъэси 9-рэ къэтынэу тыралъхьагъ. Ащ ефэн­дыр къикIыжьыгъэп. УшэтыпIэ къинхэм апхырыкIынэу хъугъэми, игъашIэ иаужырэ мафэхэм анэс идин фэшъып­къагъ.

СССР-м дин шIошъхъуныгъэм илъэсипшIым къехъурэ щыпэуцугъэх. 1929-рэ илъэсым хэ­дзынхэм ахэлэжьэнхэм ифитыныгъэ яIагъэп  процент 20-м, зимылъку зыIахыгъэхэр процент 15  хъущтыгъэх. Диным епхыгъэ  тхылъхэр унэхэм ащыпIыгъы хъущтыгъэп. Марксистскэ­-ленинскэ шIошъхъуныгъэм ахэр ди­штэщтыгъэхэп.

Индрысэ Забыт репрессие зытыралъхьагъэхэм ахэтэу АР-м и Лъэпкъ хъарзынэщ тхылъ чIэлъ. А нэкIубгъо дэдэм Индрысэ Ахьмэди ит. Пщыныжь закIытыралъхьагъэм иушъхьа­гъоу итыр — ефэндых.

1936-рэ илъэсым и Конституцие «лишенцы» зыфиIорэ пшъэдэкIыжьыр цIыфхэм атырихыжьыгъ. Ау «лъэпкъым ипыйхэм» арашIылIэгъэ банэр лъыкIуатэщтыгъ. Совет хабзэм илъэхъан миллион пчъагъэхэр  репрессиехэм ахэфагъэх. 1937-рэ илъэс закъом динлэжь мин 80 аукIыгъ. ЦIыф къызэрыкIо мин пчъагъэхэм яшIошъхъуны­гъэ пае апсэ атын фаеу хъугъэ. Сыда ахэм лажьэу яIагъэр? Динымрэ Совет хабзэмрэ зэ­кIунхэу щытыгъэп. Тарихълэжьхэм къызэраIорэмкIэ, хэбзэгъэу­цугъэхэм алъэныкъокIи, цIыфыгъэ шапхъэхэмкIи репрессиехэр къэралыгъом зэрихьэгъэ хэ­бзэн­чъэ зекIуакIэхэу, жъалымыгъэ­хэу щытыгъэх. Сталиным илъэ­хъан ащ фэдэу агъэпщынагъэ­хэм апашъхьэ къэралыгъор зэрэмысэр къэзыушыхьатыгъэр СССР–м и Президентэу Ми­хаил Горбачевым  «О восстановлении прав всех жертв политических репрессий 1920 — 1950-х г. г.» зыфиIорэ Унашъоу  шы­шъхьэIум и 13-м, 1990-рэ илъэсым ышIыгъэр ары.

АР-м ыкIи Пшызэ шъолъыр ащыпсэурэ быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэм  1991-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ быслъымэнхэм яапэрэ зэфэс Адэмые щызэхищэгъагъ аужырэ зэфэсыр 1927-рэ илъэсым зыдэщы­Iэгъэ шъыпкъэм.

Индрысэ Забыт Якъубэ ­ыкъом ипщыныжь ежьыр щымыIэжьэу 2005-рэ илъэсым тырахыжьыгъ. 1937-рэ илъэсым Соловки ащ идунай щихъо­жьыгъ.

Блащэпсынэ ибыслъымэнхэм я Совет итхьа­матэу Къунэ Ибрахьим Хьэсамбый ыкъом къызэрэ­хилъхьагъэмкIэ, Индрысэ Забыт ишIэжь фэгъэхьыгъэ Мыжъо чы­лэ мэщытым дэжь щагъэу­цущт.