Мы илъэсым иIоныгъо мазэ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм Урысые шIэныгъэ конференциеу «Адыгэ тарихъым игумэкIыгъо шъхьаIэхэр» зыфиIорэр щырагъэкIокIыгъ.

Гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэхэмрэкIэ АР-м и Министерствэ, лъэпкъ IофхэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэ­гъухэм адыряIэ зэпхыныгъэхэмкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ АР-м и Комитет, «Урысые обществэу «ШIэныгъ» зыфиIорэм и Адыгэ шъолъыр къутамэ ащ кIэщакIо фэхъугъагъэх. Конференцием иIофшIэн хэлэжьагъэх Къэбэртэе- Бэлъкъар ыкIи Къэрэщэе-Щэрджэс рес­публикэхэм, Краснодар краим ыкIи Урысем яшIэныгъэлэжь нэбгырэ щэкIым ехъу. Дунаим ианахь ижъырэ лъэпкъэу алъытэрэ адыгэхэм, кавказ ичIыдэлъф лъэпкъэу щытым фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр зиIэ шIэныгъэлэжьых конференцием къекIолIэгъагъэхэр.

Къыхэгъэщыгъэн фае адыгэхэм (черкесхэр) ижъырэм къыщыублагъэу лIэшIэгъу гурытхэм ялъэхъани, непэрэ уахътэми Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэу ягъунэгъухэм ыкIи цивилизациешхо зиIэ къэралыгъохэм зэпхыныгъэхэр адыряIэу къызэрахьырэр, Кавказым щыхъурэ- щышIэрэмэ якуупIэ ренэу зэритхэр. А илъэсишъэ пчъагъэхэм адыгэ (черкес) дунаим социальнэ ыкIи политическэ шапхъэхэр, культурэ баи иIэ хъугъэ. Ащ дакIоу, гъэшIэ гъогоу зытетым къыщигъэлъэгъуагъ зэпхыныгъэ зыдыриIэ об­ществэхэм ыкIи къэралыгъохэм шъхьэ­ихыгъэу зэрадэпсэушъурэр.

Я XXI-рэ лIэшIэгъум шIэныгъэ тхыгъа­бэ дунаим къытехъуагъ, адыгэ лъэп­къым итарихъ къизыIотыкIырэ кIэ­нэу ахэр хъугъэх. А IофшIэнхэр ары шIэ­ныгъэ конференцием зигугъу къыща­шIыгъэхэр.

Хъоткъо Самир иIофшIагъэхэм пстэуми апэу ягугъу къэпшIыныр атефэ. Самир гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым этнологиемкIэ ыкIи лъэпкъ искусствэмкIэ иотдел ипащ, монографие пчъагъэхэм яавтор. Ащ иIофшIагъэхэм чIыпIэ хэхыгъэ аубыты, тикъэралыгъо ишIэныгъэ общественность хэтхэм анаIэ къытырадзагъэу щыт. ШIэныгъэ статьи 100-м ехъу, монографие 18 ащ ытхыгъ, ахэм анахь шъхьаIэхэр шъугу къэдгъэкIыжьыных:

1. История Черкесии в средние века и новое время. 2. Карачай. Страна на вершине Кавказа. Очерки истории и культуры. 3. Открытие Черкесии. Картографические источники XIV – XIX вв. 4. Черкесия. Генезис, этнополитические связи со странами Восточной Европы и Ближнего Востока (XIII — XVI вв.). 5. Адыги. Этногенез, историческая этнография. Политическая история. Том I: Этногенез и культурное наследие.

НэмыкI IофшIагъэу авторым иIэхэм ягугъу къэсшIырэп, сыда пIомэ мы ушэтынхэр ары Хъоткъо Самир Темыр Кавказым ыкIи Урысыем яшIэныгъэ­лэжь пэрытхэу Кавказым итарихъ къыте­гу­щыIэхэрэм ясатырэ хэзыгъэуцуагъэр. Ащ иаужырэ тхылъэу «Адыгэхэр» зыфиIорэр авторым едзыгъуиплIэу зэтыриутыгъ:

1. Этногенезым итеоретическэ аспект­хэр ыкIи адыгэмэ якультурнэ кIэн; 2. Адыгэхэр лъэпкъэу Темыр-КъохьэпIэ Кавказым зызэрэщаушэтыгъэр; 3. Адыгэмэ ящыIэкIэ-псэукIэ зыфэдэр; 4. Къызхихыгъэхэр, ахэм яспискэ ыкIи литературэу ыгъэфедагъэр, гъэкIэ­кIыгъэ­хэр къызэритыгъэр.

Тарихъ-культурнэ кIэныр, этногенезыр ыкIи адыгэмэ (черкесмэ) ятарихъ этнографие апэрэ едзыгъом къыщеты. Ащ фэшI авторым къызфегъэфедэх П. Н. Милютиным, А. Дж. Тойнби, Ф. Бродел, Ф. Тернер. Х. Дж. Маккиндер яIофшIагъэхэр.

ГумэкIыгъоу щыIэхэм еплъыкIэ хэхыгъэ, еплъыкIэ шъхьаф авторым афишIын ылъэкIыгъ: этногенезым географиеу къыхахьэрэр, адыгэмэ тарихъ-культурнэ шапхъэу яIэр, шъофымрэ хымрэ а Iофым къызэрэхэлэжьагъэхэр, псэупIэ-тIысыпIэ Iофыгъохэр. ЯтIонэрэ томым адыгэмэ я XIII — XIX-рэ лIэшIэгъухэм политическэ тарихъэу яIагъэм ар къыщытегущыIэщт.

Едзыгъо-едзыгъоу адыгэмэ (черкесмэ) Хъоткъо Самир къатегущыIэзэ, ижъырэ Зихием ычIыпIэ Черкесиер къызэриуцорэр, ар дунаим иполитическэ картэмэ къызэрэхагъэщырэр нафэ къешIы. А лъэхъаным къыщегъэжьагъэу я XIX-рэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм анэс адыгэмэ (черкесмэ) ячIыгу зэрашIэщтыгъэр «Черкесия», Яков Гордин образнэу къызэриIуагъэу, «Кавказская Атлантида».

Хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафэу авторым ыгъэфедагъэр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп, ахэр 444-рэ мэхъу, 75-р IэкIыбым щагъэфедэрэ бзэ зэфэшъхьафых зэрэтхыгъэхэр, ахэр зэкIэ Самир зэпыригъэзагъэх, зэригъэшIагъэх ыкIи адыгэ лъэпкъым фигъэлэжьагъэх. Урысыем щызэлъашIэрэ хъарзынэщ 22-мэ ар ащылэжьагъ, яматериалхэр ыгъэфедагъэх. Ахэм ащыщых ижъырэ актхэм я Урысые къэралыгъо хъарзынэщ, Грузием, Краснодар краим, Къэбэртэе-Бэлъ­къа­рым якъэралыгъо хъарзынэщхэр. ГущыIэлъэ 15, картографическэ тхылъ 36-рэ джащ фэдэу Самир ыгъэфедагъэх. Анахьэу ащ мэхьанэ зэритырэр археологическэ ушэтынхэр ары. Ахэр ары авторым къыIуатэхэрэр къэзыгъэшъыпкъэжьхэрэр, нэмыкI еплъыкIэу иIэр къахэзыгъэщырэр. А спискэм чIыпIэцIэ 304-рэ хэт. Литературэу ыгъэфедагъэр пштэмэ, 787-рэ мэхъу.

Хъоткъо Самир щытхъум щыкIэхэрэм ащыщэп, ау иIофшIэгъэшхо уасэ емытыныр тэрэзэп. ГущыIэм пае, имонографиеу ««История Черкесии в средние века и новое время» зыфиIорэм, ежь шIэныгъэлэжьым икIэлэегъаджэу, АКъУ-м тарихъымкIэ ифакультет идеканэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Э. А. Шэуджэным осэшхо къыфишIыгъ. Ащ етхы: «Адыгэхэм яблэкIыгъэ, ятарихъ Хъоткъо Самир имонографие шъхьэихыгъэу къыщытыгъ, чIыпIэ цивилизациеу хэхъоныгъэхэр зышIызэ къырыкIуагъэу. Ащ дэжьым тарихъым къыщеты дунэе хъугъэ-шIагъэхэм адыгэхэр ахэщагъэхэу зэрэщытыгъэр… ЕплъыкIэ гъэнэфагъэу, тэрэзэу тари­хъым иедзыгъо пчъагъэхэм Хъоткъо Самир афыриIэм ишIуагъэкIэ, Темыр-КъохьэпIэ Кавказым илъэпкъхэм шIэныгъэ екIо­лIэкIэ гъэунэфыгъэ яIэу къиIотыкIыгъэхэ хъугъэ. IэкIыб политическэ хъугъэ-шIэгъэшхохэу ащ къыхигъэщыхэрэм къакIэ­лъэкIох Кавказми, ащ игъунэгъу шъо­лъыр­хэми культурнэ лъэхъанхэр шъхьаф- шъхьафэу зэращызэкIэлъыкIуагъэхэр.

ЕкIолIакIэу авторым иIофшIагъэ къы­фигъотыгъэм теоретическэ-методологическэ мэхьанэшхо иIэу щыт, ащ лъэпкъ тарихъым епхыгъэ шапхъэу щыIагъэхэр зэрехъокIых, ахэр нахь куоу къэтыгъэ мэхъух». КIэлэегъаджэм икIэлэеджакIо джащ фэдэ гущыIэхэмкIэ игугъу къы­шIыгъ, осэшхо фишIыгъ, ащ зыгорэ хэбгъэхъожьыныр къин. Кавказым итарихъ фэгъэхьыгъэ ушэтынхэр зышIыхэу, шIэныгъэлэжьэу Я. А. Гординым мыщ фэдэ уасэ Самир иIофшIагъэхэм къафишIыгъ: «2005-рэ илъэсым имэхьанэкIи хъугъэ-шIагъэу къыщытыгъэхэмкIи зы­фэдэ къэмыхъугъэ тхылъ къыдэкIыгъ, ащ ыцIэр «Старые черкесские сады. Ландшафт и агрикультура Северо-Западного Кавказа в освещении русских источников». ТомитIу хъурэ тхылъыр зытхыгъэр, — къеIуатэ Яков Гординым, — тарихъыр куоу зышIэрэ цIыф, сыда пIомэ, мыщ зигугъу къыщишIырэр мэкъумэщ цивилизацием гъэхъэгъэшхоу щашIыгъа­гъэхэр ары, нэужым урысхэм алъэгъузэ кIодыжьыщтыгъэм».

Кавказоведхэу урыс шIэныгъэ сообществэм хахьэхэрэм Хъоткъо Самир иаужырэ тхылъэу къыдигъэкIыгъэм осэ­шхо къызэрэфашIыщтым сицыхьэ телъ. Тэ тишIошIкIэ, аужырэ илъэсипшIыр пштэмэ, адыгэмэ (черкесмэ) яполитическэ тарихъ, этнографием ыкIи этногенезым афэгъэхьыгъэу ащ нахь IофшIэгъэ ин къыдэкIыгъэп. Хъоткъо Самир джыри бэрэ адыгэ лъэпкъым фэлэжьэнэу, тарихъым епхыгъэ IофшIэгъабэ къыдигъэкIынэу тыфэлъаIо!

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.