Къуаджэу Хьаджыкъо дэт еджапIэу N 94-м кIэлэегъаджэхэмрэ кIэлэеджакIохэмрэ щызэхащэгъэ музеим ыныбжь илъэс тIокI хъугъэ. А уахътэм къыкIоцI тарихъ ыкIи культурнэ уасэ зиIэ пкъыгъо зэфэшъхьафыбэхэмкIэ, хъарзынэщ документхэмкIэ ар агъэбаигъ.

Арэу бэп уахътэу тешIагъэр, лIэшIэгъуныкъо гор ныIэп, шIэныгъэлэжьхэм псыхъоу Ашэ икIэй къыпэIулъ къуаджэхэу Къэ­лэжъ, Лыгъотх ыкIи Хьаджыкъо ушэтынхэр зыщырагъэкIо­кIыщтыгъэхэм. Илъэс зэфэ­шъхьаф­хэм мыщ щылажьэщтыгъэх Москва, Санкт-Петербург, Ростов-на-Дону, Мыекъуапэ ыкIи Краснодар яархеологическэ экспедициехэр ыкIи яшIэныгъэ­лэжь купхэр. Хы Iушъом щыпсэурэ адыгэхэм агъэфедэщтыгъэ ижъырэ пкъыгъо пчъагъэхэмкIэ ыкIи тарихъ тамыгъэхэмкIэ хэ­гъэгум имузейхэр аушъэгъагъэх.

БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм еджэпIэ музееу къуа­джэу Къэлэжъ дэтыгъэм чIэлъы­гъэ пкъыгъохэм афэдэхэр зимыIэгъэ шIэныгъэ гупчэ пчъа­гъэ Советскэ Союзым а лъэхъа­ным итыгъ. Нахьыжъхэм къызэраIо­тэжьырэмкIэ, кIэлэегъа­джэхэмрэ кIэлэеджакIохэмрэ музеим къы­фаугъоигъэгъэ пкъы­гъохэр мыщ джы чIэбгъо­тэжьыщтхэп.

1971-рэ илъэсым музеир зэфашIыжьыгъ — ащ осэшхо зиIэ пкъыгъоу чIэлъыгъэхэр ашIокIодыгъэх, хъарзынэщхэу зыщыщ амышIэхэрэм ачIалъхьажьыгъэх.

Охътэ дэхэкIае тешIэжьыгъэ­ми, IофыгъошIум Хьаджыкъо еджапIэр фежьэжьыгъ ыкIи икIэрыкIэу тарихъ-этнографическэ музеир ыгъэпсыжьыгъ. Апэрэ экспозицием хэхьагъэх къоджэ еджапIэм итарихъ щыщ пычыгъохэр, къоджэдэсхэм ялIэужыбэм гъэхъагъэу яIэхэр къизыIотыкIыхэрэр. Мы Iоф­тхьабзэр къоджэдэсхэмкIэ тарихъ хъугъэ-шIэгъэшхоу щыт. ЛIэшIэгъу фэдиз хъурэ гъогур къэзыкIугъэ еджапIэхэу псы­хъоу Ашэ икIэй къыпэIулъ къуаджэ­хэм адэтхэм макIэп цIыф гъэсагъэу къычIатIупщыгъэр. Ахэм ащыщыбэм щыIэныгъэм гъэхъэ­гъэшхохэр щашIыгъ. УблэпIэ классхэр ары зэкIэри къызще­жьэгъагъэр, 1925-рэ илъэсым ахэр къызэIуахыгъагъэх. Ащ илъэсищ къыкIэлъыкIуагъэу ра­бочэ-мэкъумэщ ныбжьыкIэхэм яеджапIэ къызэIуахыгъагъ. Апэ­рэ кIэлэегъаджэхэмрэ кIэлэ­еджакIохэмрэ хэгъэгум щызэлъашIэрэ цIыфых — Ацумыжъ Айдэмыр ары апэрэу ащ щезгъэджэгъагъэхэр. Апэрэу еджапIэр къэзыухыгъагъэхэм ащыщ­хэу Тхьагъушъэ Исмахьилэрэ Давид Языджанрэ Хэгъэгу зэошхом лIыблэнагъэу щызэрахьагъэм фэшI анахь цIэ лъа­пIэр къафагъэшъошагъ — Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ хъугъэх. Къоджэдэс нэбгырэ шъитIум ехъу заом кIогъагъэ, азыныкъорэм къагъэзэжьыгъэп.

Заом ыпэкIэ еджапIэм ипэщагъэхэр Бэушъэ Къадырбэч, Хъунэ Махьмэт ыкIи Ацумыжъ Айдэмыр. Зэоуж илъэсхэм ахэм яIоф пызыдзэжьыгъэхэр Бэушъэ Джанбэч, Нэпсэу Долэт, Коблэ Яхьер, Хэшх Аскэр ыкIи Iушъхьэ Махьмуд.

1976-рэ илъэсым Хьаджыкъо еджэпIакIэу кIэлэеджэкIо 500 зычIафэрэр къыщызэIуахыгъагъ, ащ джырэ уахътэм ипащэр Гъуащэ Дэхэнэф. Ащ ыпэкIэ а IэнатIэм Iутыгъэр Пшызэ изаслуженнэ кIэлэегъаджэу, къуа­джэм лъытэныгъэшхо зыщыфашIырэ Хэшх Мухьамэд ары. Къоджэ еджапIэм ипэщэгъэ нэбгырищмэ — Хэшх Къырымчэрые, Ацумыжъ Айдэмыр ыкIи Шъыжъ Ибрахьимэ ямыжъосынхэр илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ гъэсэныгъэ учреждением къыщызэIуахыгъэх.

Илъэсишъэ зыныбжь хъущт еджапIэм кIэлэеджэкIо мини 7 къычIитIупщыгъ, ахэр кIэлэегъа­джэхэу, врачхэу, инженерхэу, шIэныгъэлэжьхэу, предпринимательхэу, дзэкIолIхэу, культурэм иIофышIэхэу, общественникхэу, лэжьакIохэу хъугъэх. Ахэм ащы­щых Хэшх Мадин — УФ-м къы­дэгъэкIыжьын промышленностымкIэ изаслуженнэ IофышI, Хэшх Аскэр

— УФ-м гъэсэныгъэмкIэ иотличник, Хъущт Тосе — УФ-м гъэсэныгъэмкIэ иотличник, гъэсэныгъэмкIэ УФ-м иIофышIэ гъэшIуагъ, Шъыжъ КIэлэзехь — УФ-м изаслуженнэ ветеринар врач, Хьахъу Аль­берт — УФ-м мэкъу-мэщымкIэ изаслуженнэ IофышI, Владимир Рудневыр — УФ-м изаслуженнэ машинэшI, Хэшх Шы­хьамыз — УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Шъыжъ Шъалихь — УФ-м изаслуженнэ агроном, КIакIыхъу Нэфсэт — УФ-м гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъ, Хэшх Казбек — УФ-м изаслуженнэ артист, Шъыжъ Ибрахьим — УФ-м изаслуженнэ кIэлэегъадж, Нэгъуцу Долэт — Адыгэ Республикэм шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышI, УФ-м иапшъэрэ гъэсэныгъэ иIофышIэ гъэшIуагъ, КIакIыхъу Мэджыд — Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Нэгъуцу Хьамед — тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат ыкIи нэмыкIыбэхэр.

Къоджэ еджэпIэ цIыкIоу илъэ­сищкIэ узэкIэIэбэжьмэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Тхьа­- гъу­шъэ Исмахьилэ ыцIэ зыфаусыгъэм иIофшIэн хегъахъо, IофыгъуакIэу къежьагъэхэм, егъэджэн программакIэхэм ахэлажьэ.

Анахьэу еджапIэм анаIэ зыщытырагъэтырэр сабыйхэр шэн-хабзэхэм арыгъуазэхэу пIугъэнхэр, яныдэлъфыбзэ, адыгэ культурэр якIасэу гъэсэгъэнхэр ары.

А IофшIэным лъыпыдзагъэ мэхъу еджэпIэ музееу бэмышIэу мыщ къыщызэIуахыжьыгъэри. Лъэпкъ шэн-хабзэхэм афэгъэ­хьыгъэ чIыпIи музеим къыфыхахыгъ. Экспонатхэр — лъэпкъ шъуашэхэр, лъэпкъ Iэмэ-псымэхэр, ижъыкIэ агъэфедэщтыгъэ пкъыгъохэр.

— Мыщ фэдэ музей тиIэным илъэсыбэрэ тыкIэхъопсыгъ, — къеIуатэ кIэлэегъэджэ IофшIэным иветеранэу, гъэ пчъагъэрэ мыщ ипэщагъэу Хэшх Мухьамэд. — Егъэджэн ыкIи гъэсэн Iоф­шIэным имызакъоу, пшъэрылъ шъхьаIэу еджапIэм иIэхэм ащыщ лIэужхэм язэпхыныгъэ гъэпытэгъэныр. Музеим ащ фэдэ нэшанэ хэлъ. Хьаджыкъо еджэпIэ музеим къоджэдэсхэр рэгушхох. ЦIыфыбэм ар якIуапIэ хъугъэ, аныбжьыкIи зэфэшъхьафхэу Урысыем ишъолъырыбэм къарыкIырэ хьакIэхэр ащ чIэхьэх, зэрагъэлъэгъу. НыбжьыкIэхэр пштэхэмэ, яцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу ялъэпкъ, ятарихъ ыкIи ячIыгу гупсэ шIу алъэгъоу къэтэджынхэм музеир фэIорышIэ. Ахэр ары нахьыжъхэм яшэн-хабзэхэр лъызыгъэкIотэщтхэр.

Ныбэ Анзор. Сурэтхэр: А. Ныбэм ихъарзынэщ.