Адыгэ лъэпкъ литературэ ныбжьыкIэм икъежьэпIэ-убла­пIэ Iутыгъэ усакIу, тхакIо, общественнэ IофышIагъ Хьаткъо Ахьмэд. ИщыIэныгъэ кIэкI дэдэ емылъытыгъэу, творческэ лэжьыгъэшхо къыгъэнагъ.

Хьаткъо Ахьмэд ытхыхэрэр 1923-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх, ахэр щыIэкIакIэу къакIорэм къыздихьырэр зэкIэ зыхэплъагъохэу, зыщыгъэунэфыгъэх. Ипроизведениехэм ахэлъ гу­пшысэр сыдигъуи зигъо Iофыгъом епхыгъ, непэрэ мафэми ахэр адештэх. Илъэпкъ фыриIэ гукIэгъу-шIулъэгъур, ар гухэлъышIухэм къафэгъэущыгъэныр ыкIи щыIэкIакIэм дыригъаштэу щыпэрытыныр усакIом имурад иныгъ. Ащ паекIэ зышъхьасыжьыгъэп, имафи ичэщи зэпыу имыIэу, ыкIуачIэ къехьыфэ, игупшысэ зафэу зыщыщ адыгэхэм афигъэлэжьагъ.

Хьаткъо Ахьмэд Джанхъот ыкъор чъэпыогъум и 24-м, 1901-рэ илъэсым Шэуджэн районым ит къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае къыщыхъугъ. 1910 — 1912-рэ илъэсхэм унэе еджапIэм щеджагъ, ащ пыдзагъэу динеджэпIэ семинариеу къалэу Уфа дэтым ыкIи Ставропольскэ илъэситIу кIэлэегъэджэ семинариеу станицэу Баталпашинскэм (джы къалэу Черкесскэ) ащызэригъэгъотыгъ.

Совет хабзэр загъэуцум, адыгэ къуа­джэхэм еджапIэхэр къащызэIуахыгъагъ. А. Хьаткъор Теуцожь районым ит къуа­джэу Гъобэкъуае агъэкIуагъ, егугъоу Iоф щишIагъ. Мы илъэсхэм ар адыгэ ­лъэпкъ усакIоу Теуцожь Цыгъо нэIуасэ фэхъу, поэтическэ творчествэм нахь пэблагъэ мэхъу; нахьыжъ губзыгъэмрэ кIэлэкIэ гъэсагъэмрэ зэфэдэу яшIуагъэ зэкIыжьы, ятворческэ гухэлъхэр мэпытэх ыкIи лъэкIуатэх. 1923-рэ илъэсым къыщыубла­гъэу гъэзетэу «Адыгэ макъ» ыIоу къытырадзэ хъугъэм А. Хьаткъом иапэрэ усэхэр къыщыхеутых. Ахэр арых адыга­бзэкIэ апэрэу къытырадзагъэхэр. Ежь гъэзетри ныбжьыкIагъ, гъэтхапэм и 8-м, 1923-рэ илъэсым иапэрэ номер къыдэкIыгъагъ.

1923 — 1926-рэ илъэсхэм А. Дж. Хьаткъор къалэу Москва дэт КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм я Коммунистическэ университет щеджагъ. Ар къызеухым, Адыгеим къыгъэзэжьыгъ ыкIи гъэзетэу «Адыгейская жизнь» зыфиIорэм иредактор игуадзэу Iоф ышIагъ, Адыгэ педтехникумым идиректорэу, Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредакторэу ыкIи ­Адыгэ хэку исполкомым лъэпкъ гъэсэныгъэмкIэ иотдел яIофышIагъ.

1934-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу, опсауфэ, Хьаткъо Ахьмэд Адыгэ тхэкIо организацием пшъэдэкIыжь зыхьырэ исекретарыгъ.

Хьаткъо Ахьмэд СССР-м итхакIохэм я Союз 1934-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.

ИгъашIэ кIэкIыгъэми, усакIом а уахътэр кIэгъэзынчъэу итворческэ гупшысэ лъэшкIэ ыушъагъ: произведение шIэгъуа­бэ ытхыгъ, непи ахэр анахь уасэ зиIэхэу къэнэжьых. Тхылъ шъхьафэу къыдэкIыгъэх рассказэу «Былым фэкIод», къэшIыгъо едзыгъохэр зыдэт сборникэу «КIэр» (зыщымыIэжь уж къыдагъэкIы­жьыгъ), усэхэр ыкIи орэдхэр дэтхэу «Пщыналъ», усэ ыкIи орэд сборникэу «Часовой», ихэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр зыдэтхэу «ЦIыфыр щэрэI» «Стиххэр». 1938-рэ илъэсым къалэу Ростов-на-Дону урысыбзэкIэ ипроизведениехэр зыдэт тхылъыр къыщытырадзагъ.

Хьаткъо Ахьмэд итхыгъэхэм зэфэдэкIэ усакIом игутео мэкъэ зафэ ащызэхэошIэ; цIыфыр цIыфым ищхэпсэу, шъхьэкIэфэ-лъытэныгъэр къябэкIэу цIыф­хэр зэдыщыIэнхэм ар къафаджэщтыгъ. ШIоигъуагъ лъэшэу адыгэхэр лъэпкъы­шIу-лъэпсэшIухэу, яадыгэ-хэбзэ дахэхэр кIагъэтхъэу, хэткIи щысэ ин хъухэу щы­Iэнхэм. КъыгурыIощтыгъ дэгъоу уса­кIом гъэсэныгъэр хэтрэ цIыф лъэпкъкIи анахь гушъхьэгъомылэ инэу зэрэщытыр ыкIи зэрилъэкIэу, илъэс зытIоу кIэлэ­егъаджэу Iоф зишIагъэм, мышIэныгъэр гъэкIодыгъэным пылъыгъ. УсэкIо цIэрыIоу Теуцожь Цыгъо къыIорэр зэкIэ тхьапэм егъэкIугъэным мэхьанэ ритыгъ ыкIи зэ­чый инэу ахэлъымкIэ Цыгъорэ Ахьмэдрэ зэпэблагъэ хъухи, тIуми яшIуагъэ зэрэзэкIыжьыгъэр адыгэ литературэ ныбжьыкIэмкIи, адыгэ лъэпкъымкIи уасэ зиIэ лъэбэкъу ин хъугъэ.

«Былым фэкIод» зыфиIорэ рассказ закъоми, бэ нэм къыкIигъэуцоу узэригъэгупшысэрэр: Былымыр — осэпс, ау мыкIодыжьыщтэу, цIыфыр цIыфы зышIэу, лъэпкъыр къызэтезыгъэнэщтэу ыкIи зыухъумэщтыр акъылыр арэу зэрэщытыр мы произведением щыкIэгъэтхъыгъ.

Джащ фэдэу, мэкъэ IэтыгъэкIэ ащ къыIуагъ: «ЦIыфыр щэрэI, щыIэмэ хъяр!» УцIыфыныр, ащ зыкIи уемыбгъукIоныр, зэкIэдэIукIыжь-зэфэсакъыжьым цIыфыр ыкIи лъэпкъыр зэраухъумэщтыр, ныбжьыкIагъэми, дэгъоу ышIэщтыгъ, ­иадыгэ лъэпкъ инэу, лыхъужъэу зэуабэм аужъгъэигъэм, усакIор зэрилъэкIэу игушъхьэ­гъомылэкIэ ешIушIэ, ешIэ гъэсэныгъэр адыгэхэмкIэ псым ыкIи нэфынэм зэра­фэдэр. Лъэшэу Хьаткъо Ахьмэд кIэхъо­псыщтыгъ адыгэхэм заужьыжьыным, зы­къаштэжьынышъ, алъапсэ пытэу зыкъаIэтыным. УсакIом ишIоигъоныгъэ адыгэ лъэпкъым, Адыгэ Республикэ ныбжьыкIэу тиIэ хъугъэм дахэу ыкIи егугъухэу зэшIуахы. Мамырныгъэр ти­къэралышхоу Урысыем, ти Адыгей, ты­дэрэ чIыналъи ащымыкIосэнэу, ашъхьэщытынэу тэлъаIо. Ары зыкIэхъопсэу, къызфаджэщтыгъэр Хьаткъо Ахьмэд.

УсакIор зыщымыIэжь уж, къыгъэшIагъэр илъэс 36-рэ, къыхэкIыгъ ащ итворчествэ, ищыIэныгъэ «ныбжьыкъу шIуцIэхэм» чIаухъумэу, ыцIэ рамыIожьэу. Илъэс 20 фэдиз аущтэу кIуагъэ, ащ ыужым лажьи-хьакъи зимыIэгъэ Хьаткъо Ахьмэд ыцIэ къаIэтыжьыгъ. 1981-рэ илъэсым, усакIор къызыхъугъэр илъэс 80 зыщыхъурэм ехъулIэу, Адыгэ тхылъ тедзапIэм зы том хъурэ ихэшыпыкIыгъэ произведениехэр адыгабзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ зыдэтхэр «Къаштэ пIапэ» («Дай руку») ыIоу къыщыдэкIыгъ. 2001-рэ илъэсым, тхакIом иилъэси 100 мэфэкIкIэ, ипоэтическэ произведениехэр зыдэт тхылъэу «ЦIыфыр щэрэI» къыхаутыгъ.

Хьаткъо Ахьмэд зэдзэкIэкIо гъэшIэгъоныгъ, адыгабзэкIэ А.С. Пушкиным иусэхэр ыкIи поэмэхэр, «Кавказский пленник», «Цыгане», «Полтава», нэмыкI­хэри зэридзэкIыгъэх. Ахэр Адыгнациздатым 1937-рэ илъэсым къыщытыра­дзагъэх.

Хьаткъо Ахьмэд адыгэ лъэпкъ поэзи­ем иапэрэ лъэпсэхэщ, ащ елъытыгъэу, итворчествэ тыухъумэныр ыкIи епэсыгъэ уасэ фэтшIызэ сыдигъуи ыцIэ етIоныр къыттефэ.

Мамырыкъо Нуриет.